โสตาปตฺติมคฺคสฺมิญฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติฯ โสตาปนฺนสฺส ปน สกทาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตสฺเสว สตฺตอกุสลจิตฺตสหชาโต สงฺกปฺโป อตฺถิ, เตเหว จิตฺเตหิ วาจงฺคโจปนํ อตฺถิ, กายงฺคโจปนํ อตฺถิ, ปจฺจยปริโภโค อตฺถิ, สหชาตวายาโม อตฺถิ, อสฺสติยภาโว อตฺถิ, สหชาตจิตฺเตกคฺคตา อตฺถิ, เอเต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย นามฯ สกทาคามิมคฺเค สมฺมาสงฺกปฺปาทโย เตสํ ปหาเนน สมฺมาสงฺกปฺปาทโยติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สกทาคามิมคฺเค อฏฺฐงฺคานิ สกิจฺจกานิ โหนฺติฯ สกทาคามิสฺส อนาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ตสฺเสว สตฺตหิ จิตฺเตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิฯ เตสํ ปหาเนน อนาคามิมคฺเค อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพาฯ อนาคามิสฺส อรหตฺตมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ยานิ ปนสฺส ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ, เตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิฯ เตสํ ปหาเนน อรหตฺตมคฺเค อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพาฯ

โอฬาริกาติ กายวจีทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตมฺหาฯ กามราคสญฺโญชนาติ เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโญชนาฯ โส หิ กามภเว สญฺโญเชตีติ สญฺโญชนนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิฆสญฺโญชนาติ พฺยาปาทสญฺโญชนาฯ โส หิ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆนฺติ วุจฺจติฯ เต เอว ถามคตฏฺเฐน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ อณุสหคตาติ อณุภูตา, สุขุมภูตาติ อตฺโถฯ ตพฺภาเว หิ เอตฺถ สหคตสทฺโทฯ สกทาคามิสฺส หิ กามราคพฺยาปาทา ทฺวีหิ การเณหิ อณุภูตา อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จฯ ตสฺส หิ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชมานา จ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธอนฺธํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ ปาเปตุํ สมตฺถา น โหนฺติฯ เอวํ ตนุภูตา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ รูปราคาติ รูปภเว ฉนฺทราคาฯ อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคาฯ มานาติ อุนฺนติลกฺขณาฯ อุทฺธจฺจาติ อวูปสมลกฺขณาฯ อวิชฺชายาติ อนฺธลกฺขณายฯ ภวราคานุสยาติ รูปราคารูปราควเสน ปวตฺตภวราคานุสยาฯ

[62] อิทานิ มคฺคญาณสํวณฺณนํ กโรนฺโต อชาตํ ฌาเปตีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ จ อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจตีติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภูเตน เตน เตน โลกุตฺตรชฺฌาเนน ตํสมงฺคีปุคฺคโล อชาตเมว ตํ ตํ กิเลสํ ฌาเปติ ทหติ สมุจฺฉินฺทติ, เตน การเณน ตํ โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถฯ ฌานวิโมกฺเข กุสลตาติ ตสฺมิํ อริยมคฺคสมฺปยุตฺเต วิตกฺกาทิเก ฌาเน จ วิโมกฺขสงฺขาเต อริยมคฺเค จ อสมฺโมหวเสน กุสลตาย ปฐมมคฺเคเนว ปหีนาสุ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปติฯ ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจฯ โลกิยปฐมชฺฌานาทิกํ กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ, วิปสฺสนาสงฺขารานํ สภาวสามญฺญลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ, โลกุตฺตรํ นิพฺพาเน ตถลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํฯ อิธ ปน โคตฺรภุนาปิ สาธารณํ ลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺฐํ อนามสิตฺวา อสาธารเณน กิเลสฌาปนฏฺเฐน ฌานํ วุตฺตํฯ วิโมกฺขฏฺโฐ ปเนตฺถ นิพฺพานารมฺมเณ สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺโฐ กิเลเสหิ จ สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐฯ

สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสตีติ อปฺปนูปจารขณิกสมาธีนํ อญฺญตเรน สมาธินา ปฐมํ จิตฺตสมาธานํ กตฺวา ปจฺฉา ยถา วิปสฺสติ จฯ สมุจฺจยตฺโถ เจ-สทฺโท วิปสฺสนํ สมุจฺจิโนติฯ วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเหติ วิปสฺสนา นาเมสา ลูขภูตา นิรสฺสาทา, สมโถ จ นาม สินิทฺธภูโต สอสฺสาโทฯ ตสฺมา ตาย ลูขภูตํ จิตฺตํ สิเนเหตุํ วิปสฺสมาโน ตถา จ สมาทเหฯ วิปสฺสมาโน ปุน สมาธิํ ปวิสิตฺวา จิตฺตสมาธานญฺจ ตเถว กเรยฺย, ยเถว วิปสฺสนนฺติ อตฺโถฯ อิธ เจ-สทฺโท สมาทหนํ สมุจฺจิโนติฯ อุภยตฺถาปิ คาถาพนฺธานุวตฺตเนน เจ-กาโร กโต, อตฺโถ ปน จ-การตฺโถ เอวฯ วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหูติ ยสฺมา สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาเว สติ อริยมคฺคปาตุภาโว โหติ, ตสฺมา อริยมคฺคชนนสมตฺถตฺตา ยทา ตทุภยสมาโยโค โหติ, ตทา วิปสฺสนา จ สมโถ จ อหุ, สมถวิปสฺสนา ภูตา นาม โหตีติ อตฺโถฯ ตา จ สมถวิปสฺสนา อริยมคฺคาภิมุขีกาเล จ มคฺคกฺขเณ จ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร สมาโน สโม ภาโค โกฏฺฐาโส เอเตสนฺติ สมานภาคา, ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา, อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมธุรา สมพลาติ อตฺโถฯ วิตฺถาโร ปนสฺส ยุคนทฺธกถายํ อาวิภวิสฺสติฯ

ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํฯ

ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา, ผสฺเสติ อมตํ ปทนฺติ ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ปฏิปนฺนสฺส ตโต นิพฺพานทสฺสนํ อริยมคฺคญาณํ ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา นามฯ สา เอว จ ปญฺญา อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อารมฺมณผุสเนน ผุสติ, ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ นิพฺพานญฺหิ อตปฺปกฏฺเฐน อมตสทิสนฺติ อมตํ, นาสฺส มตํ มรณํ วโย อตฺถีติปิ อมตํ, ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย มหตา อุสฺสาเหน มหติยา ปฏิปทาย ปชฺชติ ปฏิปชฺชียตีติ ปทนฺติ วุจฺจติฯ

วิโมกฺขจริยํ ชานาตีติ วิโมกฺขปวตฺติํ อสมฺโมหวเสน ชานาติ, ปจฺจเวกฺขณวเสน ชานาติฯ ‘‘ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธิ จตฺตาโร วิโมกฺขา’’ติ หิ อุปริ วิโมกฺขกถายํเยว (ปฏิ. ม. 1.209 อาทโย) อาคตา วิโมกฺขจริยา เวทิตพฺพาฯ เตสํ วิตฺถาโร ตตฺเถว อาคโตฯ นานตฺเตกตฺตโกวิโทติ เตสํ วิโมกฺขานํ นานาภาเว เอกภาเว จ กุสโลฯ ทุภโต วุฏฺฐานวิโมกฺขวเสน หิ เตสํ เอกตฺตํ, จตุอริยมคฺควเสน นานตฺตํ, เอเกกสฺสาปิ วา อริยมคฺคสฺส อนุปสฺสนาเภเทน นานตฺตํ, อริยมคฺคภาเวน เอกตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส จ ภาวนาสงฺขาตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตายฯ ทสฺสนนฺติ หิ โสตาปตฺติมคฺโคฯ โส หิ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนนฺติ วุตฺโตฯ โคตฺรภุ ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ยถา ปน รญฺโญ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘‘ทิฏฺโฐ เต ราชา’’ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘‘น ปสฺสามี’’ติ อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา น ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ภาวนาติ เสสมคฺคตฺตยํฯ ตญฺหิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติฯ เหฏฺฐา ปน ภาวนามคฺคสฺส อปรินิฏฺฐิตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ญาณาน’’นฺติ อวตฺวา โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิมคฺคลาภิโน สนฺธาย ‘‘ฌานวิโมกฺเข กุสลตา’’ติ วุตฺตํ, อรหตฺตมคฺคลาภิโน ปน ภาวนามคฺคสฺส ปรินิฏฺฐิตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มคฺคญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ผลญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[63] ผลญาณนิทฺเทเส ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ ตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธา วุฏฺฐานปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาฯ มคฺโค หิ สกกฺขเณ กิเลสปฺปหาเนน อุภโต วุฏฺฐานปโยคํ กโรติ นาม, ผลกฺขเณ กิเลสานํ ปหีนตฺตา มคฺคสฺส อุภโต วุฏฺฐานปโยโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ วูปสนฺโต นาม โหติฯ อุปฺปชฺชตีติ มคฺคานนฺตรํ สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา อุปฺปชฺชติ, ผลสมาปตฺติกาเล ปน พหุกฺขตฺตุํ, นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชติ, สพฺพมฺปิ หิ ตํ ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติฯ มคฺคสฺเสตํ ผลนฺติ ผลํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกวจนํ กตํฯ สกทาคามิมคฺคกฺขณาทีสุปิ เอเกกมคฺคงฺควเสเนว วุฏฺฐานโยชนา เวทิตพฺพาฯ

ผลญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. วิมุตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[64] วิมุตฺติญาณนิทฺเทเส สกฺกายทิฏฺฐีติ วิชฺชมานฏฺเฐน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย, สยํ วา สตี ตสฺมิํ กาเย ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิฯ วิจิกิจฺฉาติ วิคตา จิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉาฯ สีลพฺพตปรามาโสติ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติ คหิตอภินิเวโสฯ โส หิ สภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสตีติ สีลพฺพตปรามาโสฯ อุภินฺนํ สมาเนปิ ทิฏฺฐิภาเว ตกฺกญฺจ ปรูปเทสญฺจ วินา ปกติยา เอว สกฺกายทิฏฺฐิคหณโต ปกติภูตาย วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหาเนเนว สพฺพทิฏฺฐิปฺปหานทสฺสนตฺถํ สกฺกายทิฏฺฐิ วุตฺตาฯ สีลพฺพตปรามาโส ปน ‘‘สุทฺธิปฏิปทํ ปฏิปชฺชามา’’ติ ปฏิปนฺนานํ ปฏิปทาย มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ติณฺณมฺปิ อนุสยปฺปหาเนเนว ปหานํ ทสฺเสตุํ ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโยติ วุตฺตํ, น วิสุํ กิเลสตฺตาฯ อุปกฺกิเลสาติ กิเลเสนฺติ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺตีติ กิเลสา, ถามคตฏฺเฐน ภุสา กิเลสาติ อุปกฺกิเลสาฯ สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺตีติ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน อนุปฺปาทนิโรเธน สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติฯ

สปริยุฏฺฐาเนหีติ จิตฺตํ ปริโยนนฺธนฺตานิ อุฏฺเฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปริยุฏฺฐานานิ, สมุทาจารปฺปตฺตานํ กิเลสานเมตํ อธิวจนํฯ สห ปริยุฏฺฐาเนหีติ สปริยุฏฺฐานานิฯ เตหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ อนุสยิตอุปกฺกิเลเสหิฯ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหตีติ เตสํ อภพฺพุปฺปตฺติกภูตตฺตา สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ ตโต วิมุตฺตํ นาม โหติฯ ตเทว สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติญาตฏฺเฐนาติ ตสฺสา วิมุตฺติยา ชานนฏฺเฐนฯ

วิมุตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[65] ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทเส มคฺคกฺขเณเยว เหตุฏฺเฐน ปฐมํ มคฺคงฺคานิ วิสุํ วิสุํ วตฺวา ปุน มคฺคงฺคภูเต จ อมคฺคงฺคภูเต จ ธมฺเม ‘‘พุชฺฌนฏฺเฐน โพธี’’ติ ลทฺธนามสฺส อริยสฺส องฺคภาเวน โพชฺฌงฺเค วิสุํ ทสฺเสสิฯ สติธมฺมวิจยวีริยสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา หิ มคฺคงฺคาเนว, ปีติปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา อมคฺคงฺคานิฯ ปุน พลวเสน อินฺทฺริยวเสน จ วิสุํ นิทฺทิฏฺเฐสุ สทฺธา เอว อมคฺคงฺคภูตาฯ ปุน มคฺคกฺขเณ ชาเตเยว ธมฺเม ราสิวเสน ทสฺเสนฺโต อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาติ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา นามฯ นิพฺพานารมฺมณํ เอกเมว วีริยํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติกิจฺจสฺส, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทฏฺฐิติกิจฺจสฺส สาธนวเสน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา นามฯ

ตถฏฺเฐน สจฺจาติ ทุกฺขภาวาทีสุ อวิสํวาทกฏฺเฐน จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ เอตาเนว เจตฺถ ปฏิเวธฏฺเฐน ตทา สมุทาคตานิ, ‘‘อมโตคธํ นิพฺพาน’’นฺติ วิสุํ วุตฺตํ นิพฺพานญฺจ, เสสา ปน ธมฺมา ปฏิลาภฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ ‘‘ตถฏฺเฐน สจฺจา ตทา สมุทาคตา’’ติ วจนโต มคฺคผลปริโยสาเน อวสฺสํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจเวกฺขตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

‘‘กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 1.248) วจนโต จ ‘‘ทุกฺขํ เม ปริญฺญาตํ, สมุทโย เม ปหีโน, นิโรโธ เม สจฺฉิกโต, มคฺโค จ เม ภาวิโต’’ติ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตเมว โหติฯ ตถา ปจฺจเวกฺขณํ ยุชฺชติ จฯ สมุทโยติ เจตฺถ ตํตํมคฺควชฺโฌเยว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ วุตฺตสมุทยปจฺจเวกฺขณวเสเนว อฏฺฐกถายํ ทุวิธํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ อิธ สรูเปเนว อาคตานีติ วุตฺตานิฯ เกวลํ ทุกฺขปจฺจเวกฺขณเมว น วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, อถ โข ปาฐสพฺภาวโต ยุตฺติสพฺภาวโต จ คเหตพฺพเมวฯ สจฺจปฏิเวธตฺถญฺหิ ปฏิปนฺนสฺส นิฏฺฐิเต สจฺจปฏิเวเธ สยํ กตกิจฺจปจฺจเวกฺขณํ ยุตฺตเมวาติฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถติอาทิ มคฺคสมฺปยุตฺเต เอว สมถวิปสฺสนาธมฺเม เอกรสฏฺเฐน อนติวตฺตนฏฺเฐน จ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธีติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา เอวฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธีติ สมฺมาสมาธิ เอวฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ วิมุตฺตฏฺเฐนาติ สมุจฺเฉทวเสน มคฺควชฺฌกิเลเสหิ มุจฺจนฏฺเฐน, นิพฺพานารมฺมเณ วา อธิมุจฺจนฏฺเฐนฯ วิโมกฺโขติ สมุจฺเฉทวิโมกฺโข, อริยมคฺโคเยวฯ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาติ สจฺจปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา, สมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตีติ มคฺควชฺฌกิเลสานํ ปชหนฏฺเฐน ตโต มุจฺจนโต วิมุตฺติ, อริยมคฺโคเยวฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนฏฺเฐน กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํ, สมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ

ฉนฺทาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺเหตฺถ มคฺคกฺขเณเยว มคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานากาเรน ทสฺสิตาฯ วิมุตฺตีติ เจตฺถ มคฺควิมุตฺติเยวฯ ‘‘ตถฏฺเฐน สจฺจา’’ติ เอตฺถ คหิตมฺปิ จ นิพฺพานํ อิธ ปริโยสานภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ผลกฺขเณปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน เหตุฏฺเฐน มคฺโคติ ผลมคฺคภาเวเนวฯ สมฺมปฺปธานาติ มคฺคกฺขเณ จตุกิจฺจสาธกสฺส วีริยกิจฺจสฺส ผลสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สิทฺธตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา หิ ผลกฺขเณ สมฺมปฺปธานา เอว น ลพฺภนฺติฯ วุตฺตญฺหิ มคฺคกฺขเณ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม อุทฺธรนฺเตน เถเรน ‘‘ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺติํส ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติฯ เอวเมว ปฏิเวธกิจฺจาทิสิทฺธิวเสน สจฺจาทีนิปิ ยถาโยคํ เวทิตพฺพานิฯ วิโมกฺโขติ จ ผลวิโมกฺโขฯ วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ วุตฺตตฺถเมวฯ วุฏฺฐหิตฺวาติ อนฺตรา วุฏฺฐานาภาวา ผลาวสาเนน เอวํ วุตฺตํฯ

อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาติ อิเม วุตฺตปฺปการา ธมฺมา มคฺคกฺขเณ ผลกฺขเณ จ สมุทาคตาติ ปจฺจเวกฺขตีติ อิติ-สทฺทํ ปาฐเสสํ กตฺวา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[66] วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทเส จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถตีติ อชฺฌตฺตภูตํ จกฺขุํ ววตฺถเปติฯ ยถา โส จกฺขุํ ววตฺถเปติ, ตถา วตฺตุกาโม กถํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปุน จกฺขุ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถตีติอาทินา ววตฺถาปนาการํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อวิชฺชาตณฺหา อตีตา อุปตฺถมฺภกเหตุโย, กมฺมํ อตีตํ ชนกเหตุ, อาหาโร อิทานิ อุปตฺถมฺภกเหตุฯ เอเตน จกฺขูปตฺถมฺภกานิ อุตุจิตฺตานิ คหิตาเนว โหนฺติฯ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอเตน ปสาทจกฺขุภาโว ทสฺสิโต โหติ, สสมฺภารภาโว ปฏิกฺขิตฺโตฯ อุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาวเสน, สนฺตติขณวเสน วา ปจฺจุปฺปนฺนํฯ สมุทาคตนฺติ เหตุโต สมุฏฺฐิตํฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนาปุพฺพภาเค จกฺขุววตฺถานํ ทสฺสิตํฯ อหุตฺวา สมฺภูตนฺติอาทีหิ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ปุพฺเพ อุทยา อวิชฺชมานโต อหุตฺวา สมฺภูตํ, อุทฺธํ วยา อภาวโต หุตฺวา น ภวิสฺสติฯ อนฺตวนฺตโตติ อนฺโต อสฺส อตฺถีติ อนฺตวา, อนฺตวา เอว อนฺตวนฺโต ยถา ‘‘สติมนฺโต, คติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสี’’ติ (เถรคา. 1052)ฯ ตโต อนฺตวนฺตโต, ภงฺควิชฺชมานโตติ อตฺโถฯ อทฺธุวนฺติ สพฺพาวตฺถานิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย น ถิรํฯ อสสฺสตนฺติ น นิจฺจํฯ วิปริณามธมฺมนฺติ ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณามปกติกํฯ จกฺขุ อนิจฺจนฺติอาทีนิ จกฺขุํ อนิจฺจโตติอาทีนิ จ วุตฺตตฺถานิฯ มโนติ อิธ ภวงฺคมนสฺส อธิปฺเปตตฺตา อวิชฺชาสมฺภูโตติอาทิ ยุชฺชติเยวฯ อาหารสมฺภูโตติ เอตฺถ สมฺปยุตฺตผสฺสาหารมโนสญฺเจตนาหารวเสน เวทิตพฺพํฯ อุปฺปนฺโนติ จ อทฺธาสนฺตติวเสนฯ

วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[67] โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทเส รูเป พหิทฺธา ววตฺเถตีติ อชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภูเต รูปายตนธมฺเม ววตฺถเปตีติ อตฺโถฯ อวิชฺชาสมฺภูตาติอาทิ อตฺตภาวปริยาปนฺนกมฺมชรูปตฺตา วุตฺตํฯ อาหาโรปิ หิ กมฺมชรูปสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติฯ สทฺทสฺส ปน อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานตฺตา อวิชฺชาสมฺภูตาทิจตุกฺกํ น วุตฺตํฯ โผฏฺฐพฺพานํ สยํ มหาภูตตฺตา ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายา’’ติ น วุตฺตํฯ ธมฺมาติ เจตฺถ ภวงฺคมโนสมฺปยุตฺตา ตโย อรูปิโน ขนฺธา, ธมฺมายตนปริยาปนฺนานิ สุขุมรูปานิ จ กมฺมสมุฏฺฐานานิ, สพฺพานิปิ รูปาทีนิ จฯ อปิจ ยานิ ยานิ เยน เยน สมุฏฺฐหนฺติ, ตานิ ตานิ เตน เตน เวทิตพฺพานิฯ อิตรถา หิ สกสนฺตานปริยาปนฺนาปิ รูปาทโย ธมฺมา สพฺเพ น สงฺคณฺเหยฺยุํฯ ยสฺมา อนินฺทฺริยพทฺธรูปาทโยปิ วิปสฺสนูปคา, ตสฺมา เตสํ กมฺมสมฺภูตปเทน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ เตปิ หิ สพฺพสตฺตสาธารณกมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานาฯ อญฺเญ ปน ‘‘อนินฺทฺริยพทฺธา รูปาทโย อวิปสฺสนูปคา’’ติ วทนฺติฯ ตํ ปน –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ (ธ. ป. 277) –

อาทิกาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ วุตฺตญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค – ‘‘อิเธกจฺโจ อาทิโตว อชฺฌตฺตสงฺขาเร อภินิวิสิตฺวา วิปสฺสติ, ยสฺมา ปน น สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, พหิทฺธาปิ ทฏฺฐพฺพเมว, ตสฺมา ปรสฺส ขนฺเธปิ อนุปาทินฺนสงฺขาเรปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ วิปสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.784)ฯ ตสฺมา ปเรสํ จกฺขาทิววตฺถานมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปาทิววตฺถานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพเมว, ตสฺมา เตภูมกสงฺขารา อวิปสฺสนูปคา นาม นตฺถิฯ

โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. จริยานานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[68] จริยานานตฺตญาณนิทฺเทเส วิญฺญาณจริยาติอาทีสุ อารมฺมเณ จรตีติ จริยา, วิญฺญาณเมว จริยา วิญฺญาณจริยาฯ

อญฺญาเณน จรณํ , อญฺญาเณน วา จรติ, อญฺญาเต วา จรติ, อญฺญาณสฺส วา จรณนฺติ อญฺญาณจริยาฯ ญาณเมว จริยา, ญาเณน วา จริยา, ญาเณน วา จรติ, ญาเต วา จรติ, ญาณสฺส วา จรณนฺติ ญาณจริยาฯ ทสฺสนตฺถายาติ รูปทสฺสนตฺถาย ปวตฺตาฯ อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ ภวงฺคสนฺตานโต อปเนตฺวา รูปารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ อาวชฺเชติ นาเมตีติ อาวชฺชนํ, วิปากาภาวโต กรณมตฺตนฺติ กิริยา, กุสลากุสลวเสน น พฺยากตาติ อพฺยากตาฯ ทสฺสนฏฺโฐติ ปสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ปสฺสติ, ทสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ ทสฺสนํ, ทสฺสนเมว อตฺโถ ทสฺสนฏฺโฐฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ กุสลวิปากํ วา อกุสลวิปากํ วาฯ ทิฏฺฐตฺตาติ อทิฏฺเฐ สมฺปฏิจฺฉนสฺส อภาวโต จกฺขุวิญฺญาเณน รูปารมฺมณสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ อภินิโรปนา วิปากมโนธาตูติ ทิฏฺฐารมฺมณเมว อาโรหตีติ อตินิโรปนา, อุภยวิปากา สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุฯ อภินิโรปิตตฺตาติ รูปารมฺมณํ อภิรุฬฺหตฺตาฯ วิปากมโนวิญฺญาณธาตูติ อุภยวิปากา สนฺตีรณมโนวิญฺญาณธาตุฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิฯ สนฺตีรณานนฺตรํ โวฏฺฐพฺพเน อวุตฺเตปิ อฏฺฐกถาจริเยหิ วุตฺตตฺตา ลพฺภตีติ คเหตพฺพํฯ วิชานนตฺถายาติ ธมฺมารมฺมณสฺส เจว รูปาทิอารมฺมณสฺส จ วิชานนตฺถายฯ อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํฯ วิชานนฏฺโฐติ ตทนนฺตรชวนวเสน อารมฺมณสฺส วิชานนเมว อตฺโถ, น อญฺโญฯ อุปริ อกุสลชวนานํ วิปสฺสนามคฺคผลชวนานญฺจ วิสุํ วุตฺตตฺตา เสสชวนานิ อิธ คเหตพฺพานิ สิยุํฯ ‘‘กุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ วิญฺญาณจริยา’’ติอาทิวจนโต (ปฏิ. ม. 1.70) ปน หสิตุปฺปาทจิตฺตชวนเมว คเหตพฺพํฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ อเหตุกานํเยว จิตฺตานํ วุตฺตตฺตา ทฺเว อาวชฺชนานิ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ ทฺเว สมฺปฏิจฺฉนานิ ตีณิ สนฺตีรณานิ เอกํ หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ อฏฺฐารส อเหตุกจิตฺตานิเยว วิญฺญาณจริยาติ เวทิตพฺพานิฯ

[69] อิทานิ วิสยวิชานนมตฺตฏฺเฐน วิญฺญาณจริยาติ ทสฺเสตุํ นีราคา จรตีติอาทิมาห, วิญฺญาณญฺหิ ราคาทิสมฺปโยเค สทฺธาทิสมฺปโยเค จ อวตฺถนฺตรํ ปาปุณาติ, เตสุ อสติ สกาวตฺถายเมว ติฏฺฐติฯ ตสฺมา นีราคาทิวจเนน เตสํ วุตฺตวิญฺญาณานํ วิญฺญาณกิจฺจมตฺตํ ทสฺเสติฯ นตฺถิ เอติสฺสา ราโคติ นีราคาฯ

นิราคาติ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติ ฯ โส ปน รชฺชนวเสน ราโคฯ อิตเรสุ ทุสฺสนวเสน โทโสฯ มุยฺหนวเสน โมโหฯ มญฺญนวเสน มาโนฯ วิปรีตทสฺสนวเสน ทิฏฺฐิฯ อุทฺธตภาโว, อวูปสนฺตภาโว วา อุทฺธจฺจํฯ วิจิกิจฺฉา วุตฺตตฺถาฯ อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ ‘‘นิรนุสยา’’ติ วตฺตพฺเพ นานุสยาติ วุตฺตํ, โสเยวตฺโถฯ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตานเมเวตฺถ อภาโว เวทิตพฺโพฯ น หิ วิญฺญาณจริยา ปหีนานุสยานํเยว วุตฺตาฯ ยา จ นีราคาทินามา, สา ราคาทีหิ วิปฺปยุตฺตาว นาม โหตีติ ปริยายนฺตรทสฺสนตฺถํ ราควิปฺปยุตฺตาติอาทิมาหฯ ปุน อญฺเญหิ จ วิปฺปยุตฺตตํ ทสฺเสตุํ กุสเลหิ กมฺเมหีติอาทิมาหฯ กุสลานิเยว ราคาทิวชฺชาภาวา อนวชฺชานิฯ ปริสุทฺธภาวกเรหิ หิริโอตฺตปฺเปหิ ยุตฺตตฺตา สุกฺกานิฯ ปวตฺติสุขตฺตา สุโข อุทโย อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ สุขุทฺรยานิ, สุขวิปากตฺตา วา สุโข อุทโย วฑฺฒิ เอเตสนฺติ สุขุทฺรยานิฯ วุตฺตวิปกฺเขน อกุสลานิ โยเชตพฺพานิฯ วิญฺญาเต จรตีติ วิญฺญาเณน วิญฺญายมานํ อารมฺมณํ วิญฺญาตํ นาม, ตสฺมิํ วิญฺญาเต อารมฺมเณฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย วิญฺญาณโยคโต วิญฺญาตํ วิญฺญาณํ นาม โหติ, ตสฺมิํ วิญฺญาเณ จรตีติ วิญฺญาณจริยาติ วุตฺตํ โหติฯ วิญฺญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ วุตฺตปฺปการสฺส วิญฺญาณสฺส วุตฺตปฺปการา จริยา โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘วิญฺญาณสฺส จริยา’’ติ จ โวหารวเสน วุจฺจติ, วิญฺญาณโต ปน วิสุํ จริยา นตฺถิฯ ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเฐนาติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํ ราคาทิกิเลสาภาเวน ปกติยา เอว ปริสุทฺธํฯ ตสฺมา วิชานนมตฺตเมว จริยาติ วิญฺญาณจริยาติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺเลสฏฺเฐนาติปิ ปาโฐฯ

อญฺญาณจริยาย มนาปิเยสูติ มนสิ อปฺเปนฺติ ปสีทนฺติ, มนํ วา อปฺปายนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ มนาปานิ, มนาปานิเยว มนาปิยานิฯ เตสุ มนาปิเยสุฯ ตานิ ปน อิฏฺฐานิ วา โหนฺตุ อนิฏฺฐานิ วา, คหณวเสน มนาปิยานิฯ น หิ อิฏฺฐสฺมิํเยว ราโค อนิฏฺฐสฺมิํเยว โทโส อุปฺปชฺชติฯ ราคสฺส ชวนตฺถายาติ สนฺตติวเสน ราคสฺส ชวนตฺถาย ปวตฺตาฯ อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ จกฺขุทฺวาเร อโยนิโส มนสิการภูตา อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา มโนธาตุฯ

ราคสฺส ชวนาติ เยภุยฺเยน สตฺตกฺขตฺตุํ ราคสฺส ปวตฺติ, ปุนปฺปุนํ ปวตฺโต ราโคเยวฯ อญฺญาณจริยาติ อญฺญาเณน ราคสฺส สมฺภวโต อญฺญาเณน ราคสฺส จริยาติ วุตฺตํ โหติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ ราคโทสวเสน สมเปกฺขนวิรหิเต รูปารมฺมณสงฺขาเต วตฺถุสฺมิํฯ โมหสฺส ชวนตฺถายาติ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจวเสน โมหสฺส ชวนตฺถายฯ อญฺญาณจริยาติ อญฺญาณสฺเสว จริยา, น อญฺญสฺสฯ วินิพนฺธสฺสาติอาทีนิ มานาทีนํ สภาววจนานิฯ ตตฺถ วินิพนฺธสฺสาติ อุนฺนติวเสน วินิพนฺธิตฺวา ฐิตสฺสฯ ปรามฏฺฐายาติ รูปสฺส อนิจฺจภาวาทิํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจภาวาทิํ อามฏฺฐาย คหิตายฯ วิกฺเขปคตสฺสาติ รูปารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวํ คตสฺสฯ อนิฏฺฐงฺคตายาติ อสนฺนิฏฺฐานภาวํ คตายฯ ถามคตสฺสาติ พลปฺปตฺตสฺสฯ ธมฺเมสูติ รูปาทีสุ วา ธมฺมารมฺมณภูเตสุ วา ธมฺเมสุฯ

[70] ยสฺมา ราคาทโย อญฺญาเณน โหนฺติ, ตสฺมา ราคาทิสมฺปโยเคน อญฺญาณํ วิเสเสนฺโต สราคา จรตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สราคา จรตีติ โมหมานทิฏฺฐิมานานุสยทิฏฺฐานุสยอวิชฺชานุสยชวนวเสน จริยา เวทิตพฺพาฯ สโทสา จรตีติ โมหอวิชฺชานุสยชวนวเสนฯ สโมหา จรตีติ ราคโทสมานทิฏฺฐิอุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉานุสยชวนวเสนฯ สมานา จรตีติ ราคโมหกามราคภวราคาวิชฺชานุสยชวนวเสนฯ สทิฏฺฐิ จรตีติ ราคโมหกามราคาวิชฺชานุสยชวนวเสนฯ สอุทฺธจฺจา จรติ สวิจิกิจฺฉา จรตีติ โมหอวิชฺชานุสยชวนวเสนฯ สานุสยา จรตีติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว เอเกกํ อนุสยํ มูลํ กตฺวา ตสฺมิํ จิตฺเต ลพฺภมานกเสสานุสยวเสน สานุสยตา โยเชตพฺพาฯ ราคสมฺปยุตฺตาติอาทิ สราคาทิเววจนเมวฯ สา เอว หิ จริยา สมฺปโยควเสน สห ราคาทีหิ วตฺตตีติ สราคาทิอาทีนิ นามานิ ลภติฯ ราคาทีหิ สมํ เอกุปฺปาเทกนิโรเธกวตฺเถการมฺมณาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ ราคสมฺปยุตฺตานีติอาทีนิ นามานิ ลภติฯ สาเยว จ ยสฺมา กุสลาทีหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา, อกุสลาทีหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมาปิ อญฺญาณจริยาติ ทสฺเสตุํ กุสเลหิ กมฺเมหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญาเตติ โมหสฺส อญฺญาณลกฺขณตฺตา ยถาสภาเวน อญฺญาเต อารมฺมเณฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวฯ

[71] ญาณจริยายํ ยสฺมา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทีนํ อนนฺตรปจฺจยภูตา อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา นตฺถิ, ตสฺมา เตสํ อตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตํ อวตฺวา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทโยว วุตฺตาฯ อนุโลมญาณตฺถาย เอว หิ อาวชฺชนา โหติ, ตโต วิวฏฺฏนานุปสฺสนามคฺคผลานิฯ ผลสมาปตฺตีติ เจตฺถ มคฺคานนฺตรชา วา โหตุ กาลนฺตรชา วา, อุโภปิ อธิปฺเปตาฯ นีราคา จรตีติอาทีสุ ราคาทีนํ ปฏิปกฺขวเสน นีราคาทิตา เวทิตพฺพา, วิญฺญาณจริยายํ ราคาทีนํ อภาวมตฺตฏฺเฐนฯ ญาเตติ ยถาสภาวโต ญาเตฯ อญฺญา วิญฺญาณจริยาติอาทีหิ ติสฺสนฺนํ จริยานํ อญฺญมญฺญมสมฺมิสฺสตํ ทสฺเสติฯ วิญฺญาณกิจฺจมตฺตวเสน หิ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทา วิญฺญาณจริยา, อญฺญาณกิจฺจวตํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วเสเนว อญฺญาณจริยา, วิเสเสน ญาณกิจฺจการีนํ วิปสฺสนามคฺคผลานํ วเสน ญาณจริยาฯ เอวมิมา อญฺญมญฺญมสมฺมิสฺสา จ, วิปสฺสนํ ฐเปตฺวา สเหตุกกามาวจรกิริยากุสลา จ, สเหตุกกามาวจรวิปากา จ, รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากตา จ ตีหิ จริยาหิ วินิมุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ นิพฺพานารมฺมณาย วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ญาณจริยาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิพฺพานมคฺคผลปจฺจเวกฺขณภูตานิ เสกฺขาเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ ญาณจริยาย สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตานิปิ หิ วิเสเสน ญาณกิจฺจกราเนวาติฯ

จริยานานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[72] ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทเส ภูมิโยติ ภาคา ปริจฺเฉทา วาฯ กามาวจราติ เอตฺถ ทุวิโธ กาโม กิเลสกาโม วตฺถุกาโม จฯ กิเลสกาโม ฉนฺทราโค, วตฺถุกาโม เตภูมกวฏฺฏํฯ กิเลสกาโม กาเมตีติ กาโม, วตฺถุกาโม กามียตีติ กาโมฯ โส ทุวิโธ กาโม ปวตฺติวเสน ยสฺมิํ ปเทเส อวจรติ, โส ปเทโส กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจโรฯ

โส ปน ปเทโส จตุนฺนํ อปายานํ, มนุสฺสโลกสฺส, ฉนฺนญฺจ เทวโลกานํ วเสน เอกาทสวิโธ ฯ ยถา หิ ยสฺมิํ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ ทฺวิปทจตุปฺปเทสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ รูปาวจราทีสุ ตตฺถ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติฯ สฺวายํ ยถา รูปภโว รูปํ, เอวํ อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘กาโม’’ตฺเวว วุจฺจติฯ ตปฺปฏิพทฺโธ เอเกโก ธมฺโม อิมสฺมิํ เอกาทสวิธปเทสสงฺขาเต กาเม อวจรตีติ กามาวจโรฯ กิญฺจาปิ หิ เอตฺถ เกจิ ธมฺมา รูปารูปภเวสุปิ อวจรนฺติ, ยถา ปน สงฺคาเม อวจรณโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, ถลชลจรา จ ปาณิโน อถเล อชเล จ ฐิตาปิ ‘‘ถลจรา ชลจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติ, เอวํ เต อญฺญตฺถ อวจรนฺตาปิ กามาวจราเยวาติ เวทิตพฺพาฯ อารมฺมณกรณวเสน วา เอเตสุ วุตฺตปฺปกาเรสุ ธมฺเมสุ กาโม อวจรตีติ กามาวจราฯ กามญฺเจส รูปารูปาวจรธมฺเมสุปิ อวจรติ, ยถา ปน ‘‘วทตีติ วจฺโฉ, มหิยํ เสตีติ มหิํโส’’ติ วุตฺเต น ยตฺตกา วทนฺติ, มหิยํ วา เสนฺติ, สพฺเพสํ ตํ นามํ โหติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ สพฺเพ เต ธมฺเม เอกราสิํ กตฺวา วุตฺตภูมิสทฺทมเปกฺขิตฺวา กามาวจราติ อิตฺถิลิงฺควจนํ กตํฯ รูปาวจราติอาทีสุ รูปภโว รูปํ, ตสฺมิํ รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจราฯ อรูปภโว อรูปํ, ตสฺมิํ อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจราฯ เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา, ตสฺมิํ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนาฯ

กามาวจราทิภูมินิทฺเทเสสุ เหฏฺฐโตติ เหฏฺฐาภาเคนฯ อวีจินิรยนฺติ ชาลานํ วา สตฺตานํ วา เวทนานํ วา วีจิ อนฺตรํ ฉิทฺทํ เอตฺถ นตฺถีติ อวีจิฯ สุขสงฺขาโต อโย เอตฺถ นตฺถีติ นิรโย, นิรติอตฺเถนปิ นิรโยฯ ปริยนฺตํ กริตฺวาติ ตํ อวีจิสงฺขาตํ นิรยํ อนฺตํ กตฺวาฯ อุปริโตติ อุปริภาเคนฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเวติ ปรนิมฺมิเตสุ กาเมสุ วสํ วตฺตนโต เอวํลทฺธโวหาเร เทเวฯ อนฺโต กริตฺวาติ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวาฯ ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เย เอตสฺมิํ โอกาเสฯ ยนฺติ จ ลิงฺควจนวิปลฺลาโส กโตฯ เอตฺถาวจราติ อิมินา ยสฺมา ตสฺมิํ อนฺตเร อญฺเญปิ จรนฺติ กทาจิ กตฺถจิ สมฺภวโต, ตสฺมา เตสํ อสงฺคณฺหนตฺถํ อวจราติ วุตฺตํฯ

เตน เย เอกสฺมิํ อนฺตเร โอคาฬฺหา หุตฺวา จรนฺติ, สพฺพตฺถ สทา จ สมฺภวโต, อโธภาเค จ จรนฺติ อวีจินิรยสฺส เหฏฺฐา ภูตูปาทาย ปวตฺติภาเวน, เตสํ สงฺคโห กโต โหติฯ เต หิ โอคาฬฺหา จรนฺติ, อโธภาเค จ จรนฺตีติ อวจราฯ เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ อิมินา ปน ยสฺมา เอเต เอตฺถาวจรา อญฺญตฺถาปิ อวจรนฺติ, น ปน ตตฺถ ปริยาปนฺนา โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ อญฺญตฺถาปิ อวจรนฺตานํ ปริคฺคโห กโต โหติฯ

อิทานิ เต เอตฺถ ปริยาปนฺเน ธมฺเม ราสิสุญฺญตาปจฺจยภาวโต เจว สภาวโต จ ทสฺเสนฺโต ขนฺธธาตุอายตนาติอาทิมาหฯ พฺรหฺมโลกนฺติ ปฐมชฺฌานภูมิสงฺขาตํ พฺรหฺมฏฺฐานํฯ อกนิฏฺเฐติ อุตฺตมฏฺเฐน น กนิฏฺเฐฯ สมาปนฺนสฺสาติ สมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺสฯ เอเตน กุสลชฺฌานํ วุตฺตํฯ อุปปนฺนสฺสาติ วิปากวเสน พฺรหฺมโลเก อุปปนฺนสฺสฯ เอเตน วิปากชฺฌานํ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺสาติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว สุโข วิหาโร ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร, โส อสฺส อตฺถีติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารี, อรหาฯ ตสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺสฯ เอเตน กิริยชฺฌานํ วุตฺตํฯ เจตสิกาติ เจตสิ ภวา เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตาติ อตฺโถฯ อากาสานญฺจายตนูปเคติ อากาสานญฺจายตนสงฺขาตํ ภวํ อุปคเตฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ มคฺคาติ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ มคฺคผลานีติ จตฺตาริ อริยมคฺคผลานิฯ อสงฺขตา จ ธาตูติ ปจฺจเยหิ อกตา นิพฺพานธาตุฯ

อปราปิ จตสฺโส ภูมิโยติ เอเกกจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพาฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ อถ วา สรณฏฺเฐน สติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปฏฺฐานํ, สติ จ สา ปฏฺฐานญฺจาติปิ สติปฏฺฐานํฯ อารมฺมณวเสน พหุกา ตา สติโยติ สติปฏฺฐานาฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทาย สมฺมปฺปธานํ, อุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานาย สมฺมปฺปธานํ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย สมฺมปฺปธานํ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ฐิติยา สมฺมปฺปธานํฯ

ปทหนฺติ วายมนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, วีริยสฺเสตํ นามํ ฯ สมฺมปฺปธานนฺติ อวิปรีตปฺปธานํ การณปฺปธานํ อุปายปฺปธานํ โยนิโสปธานํฯ เอกเมว วีริยํ กิจฺจวเสน จตุธา กตฺวา สมฺมปฺปธานาติ วุตฺตํฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ ฉนฺทิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโทฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺโตเยวฯ จตฺตาริ ฌานานีติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปญฺจงฺคิกํ ปฐมชฺฌานํฯ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ติวงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ, สุขจิตฺตกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกํ ตติยชฺฌานํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกํ จตุตฺถชฺฌานํฯ อิมานิ หิ องฺคานิ อารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานนฺติ วุจฺจนฺติฯ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยติ เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาฯ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโยฯ เอตาโย หิ อารมฺมณวเสน อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกํ สตฺตมฺปิ วา อนวเสสผรณวเสน ผรนฺตีติ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโยติ วุจฺจนฺติฯ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโยติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติฯ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา วุตฺตตฺถา เอวฯ

จตสฺโส ปฏิปทาติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติ (ที. นิ. 3.311) วุตฺตา จตสฺโส ปฏิปทาฯ จตฺตาริ อารมฺมณานีติ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ (ธ. ส. 181 อาทโย) วุตฺตานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิฯ กสิณาทิอารมฺมณานํ อววตฺถาเปตพฺพโต อารมฺมณวนฺตานิ ฌานานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ จตฺตาโร อริยวํสาติ อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เตสํ อริยานํ วํสา ตนฺติโย ปเวณิโยติ อริยวํสาฯ เก ปน เต? จีวรสนฺโตโส ปิณฺฑปาตสนฺโตโส เสนาสนสนฺโตโส ภาวนารามตาติ อิเม จตฺตาโรฯ คิลานปจฺจยสนฺโตโส ปิณฺฑปาตสนฺโตเส วุตฺเต วุตฺโตเยว โหติฯ โย หิ ปิณฺฑปาเต สนฺตุฏฺโฐ, โส กถํ คิลานปจฺจเย อสนฺตุฏฺโฐ ภวิสฺสติฯ

จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนีติ จตฺตาริ ชนสงฺคณฺหนการณานิ – ทานญฺจ เปยฺยวชฺชญฺจ อตฺถจริยา จ สมานตฺตตา จาติ อิมานิ จตฺตาริฯ ทานนฺติ ยถารหํ ทานํฯ เปยฺยวชฺชนฺติ ยถารหํ ปิยวจนํฯ อตฺถจริยาติ ตตฺถ ตตฺถ กตฺตพฺพสฺส กรณวเสน กตฺตพฺพากตฺตพฺพานุสาสนวเสน จ วุทฺธิกิริยาฯ

สมานตฺตตาติ สห มาเนน สมาโน, สปริมาโณ สปริคณโนติ อตฺโถฯ สมาโน ปรสฺส อตฺตา เอเตนาติ สมานตฺโต, สมานตฺตสฺส ภาโว สมานตฺตตา, ‘‘อยํ มยา หีโน, อยํ มยา สทิโส, อยํ มยา อธิโก’’ติ ปริคเณตฺวา ตทนุรูเปน อุปจรณํ กรณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สมานสุขทุกฺขตา สมานตฺตตา’’ติ จ วทนฺติฯ

จตฺตาริ จกฺกานีติ เอตฺถ จกฺกํ นาม ทารุจกฺกํ, รตนจกฺกํ, ธมฺมจกฺกํ, อิริยาปถจกฺกํ, สมฺปตฺติจกฺกนฺติ ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ ‘‘ยํ ปน ตํ, เทว, จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตํ ฉารตฺตูเนหี’’ติ (อ. นิ. 3.15) อิทํ ทารุจกฺกํฯ ‘‘จกฺกํ วตฺตยโต ปริคฺคเหตฺวา’’ติ (ชา. 1.13.68) อิทํ รตนจกฺกํฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. 562) อิทํ ธมฺมจกฺกํฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.29) อิทํ อิริยาปถจกฺกํฯ ‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตติฯ กตมานิ จตฺตาริ? ปติรูปเทสวาโส, สปฺปุริสาวสฺสโย, อตฺตสมฺมาปณิธิ, ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตา’’ติ (อ. นิ. 4.31) อิทํ สมฺปตฺติจกฺกํฯ อิธาปิ เอตเทว อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ ปติรูปเทสวาโสติ ยตฺถ จตสฺโส ปริสา สนฺทิสฺสนฺติ, เอวรูเป อนุจฺฉวิเก เทเส วาโสฯ สปฺปุริสาวสฺสโยติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อวสฺสยนํ เสวนํ ภชนํฯ อตฺตสมฺมาปณิธีติ อตฺตโน สมฺมา ปติฏฺฐาปนํฯ สเจ ปุพฺเพ อสฺสทฺธาทีหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตานิ ปหาย สทฺธาทีสุ ปติฏฺฐาปนํฯ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาติ ปุพฺเพ อุปจิตกุสลตาฯ อิทเมว เจตฺถ ปมาณํฯ เยน หิ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลกมฺมํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปติรูปเทเส อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปติ, โส เอว ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา ฐเปตีติฯ

จตฺตาริ ธมฺมปทานีติ จตฺตาโร ธมฺมโกฏฺฐาสาฯ กตมานิ จตฺตาริ? อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ, อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ, สมฺมาสติ ธมฺมปทํ, สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทํฯ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ นาม อโลโภ วา อนภิชฺฌาวเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วาฯ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ นาม อโกโป วา เมตฺตาสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ นาม สูปฏฺฐิตสฺสติ วา สติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทํ นาม อฏฺฐสมาปตฺติ วา อฏฺฐสมาปตฺติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ

ทสอสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ, จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ, ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ, ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺติฯ อิมา จตสฺโส ภูมิโยติ เอเกกํ จตุกฺกวเสเนว โยเชตพฺพํฯ

ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[73] ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทเส กมฺมปเถติ กมฺมานิ จ ตานิ ปถา จ อปายคมนายาติ กมฺมปถา, เต กมฺมปเถฯ ทส กุสลกมฺมปถา นาม ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ ตีณิ กายสุจริตานิ, มุสาวาทา ปิสุณาย วาจาย ผรุสาย วาจาย สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ จตฺตาริ วจีสุจริตานิ, อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐีติ ตีณิ มโนสุจริตานิฯ ทส อกุสลกมฺมปถา นาม ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ ตีณิ กายทุจฺจริตานิ, มุสาวาโท ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺปลาโปติ จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ, อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ตีณิ มโนทุจฺจริตานิฯ กุสลากุสลาปิ จ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา, วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตาฯ โอฬาริกกุสลากุสลคหเณเนว เสสกุสลากุสลาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ รูปนฺติ ภูโตปาทายเภทโต อฏฺฐวีสติวิธํ รูปํฯ วิปากนฺติ กามาวจรกุสลวิปากานํ โสฬสนฺนํ, อกุสลวิปากานํ สตฺตนฺนญฺจ วเสน เตวีสติวิธํ วิปากํฯ กิริยนฺติ ติณฺณมเหตุกกิริยานํ, อฏฺฐนฺนํ สเหตุกกิริยานญฺจ วเสน เอกาทสวิธํ กามาวจรกิริยํฯ วิปากาภาวโต กิริยามตฺตาติ กิริยาฯ เอตฺตาวตา กามาวจรเมว รูปาพฺยากตวิปากาพฺยากตกิริยาพฺยากตวเสน วุตฺตํฯ

อิธฏฺฐสฺสาติ อิมสฺมิํ โลเก ฐิตสฺสฯ เยภุยฺเยน มนุสฺสโลเก ฌานภาวนาสพฺภาวโต มนุสฺสโลกวเสน วุตฺตํ, ฌานานิ ปน กทาจิ กรหจิ เทวโลเกปิ ลพฺภนฺติ, รูปีพฺรหฺมโลเกปิ ตตฺรูปปตฺติกเหฏฺฐูปปตฺติกอุปรูปปตฺติกานํ วเสน ลพฺภนฺติฯ

สุทฺธาวาเส ปน อรูปาวจเร จ เหฏฺฐูปปตฺติกา นตฺถิฯ รูปารูปาวจเรสุ อภาวิตชฺฌานา เหฏฺฐา นิพฺพตฺตมานา กามาวจรสุคติยํเยว นิพฺพตฺตนฺติ, น ทุคฺคติยํฯ ตตฺรูปปนฺนสฺสาติ วิปากวเสน พฺรหฺมโลเก อุปปนฺนสฺส ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน วตฺตมานานิ จตฺตาริ วิปากชฺฌานานิฯ รูปารูปาวจรชฺฌานสมาปตฺตีสุ กิริยาพฺยากตานิ น วุตฺตานิฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตานิ, อถ โข กุสเลหิ สมานปวตฺติตฺตา กุสเลสุ วุตฺเตสุ วุตฺตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ยถา ปฏฺฐาเน ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.406, 409) กุสลชวนคฺคหเณเนว กิริยชวนํ สงฺคหิตํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สามญฺญผลานีติ จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ เอเตน โลกุตฺตรวิปากาพฺยากตํ วุตฺตํฯ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานาพฺยากตํฯ

ปาโมชฺชมูลกาติ ปาโมชฺชํ มูลํ อาทิ เอเตสนฺติ ปาโมชฺชมูลกา, ปาโมชฺชาทิกาติ อตฺโถฯ ปาโมชฺเชน หิ สมาคตาเนว โหนฺติฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายตีติ เอตฺถ โยนิโสมนสิกโรโตเยว ปาโมชฺชํ ชายติ, น อโยนิโสมนสิกโรโตฯ อโยนิโสมนสิกโรโต กุสลุปฺปตฺติเยว นตฺถิ, ปเคว วิปสฺสนาฯ กสฺมา สรูเปน วุตฺตนฺติ เจ? ปาโมชฺชสฺส พลวภาวทสฺสนตฺถํฯ ปาโมชฺเช หิ อสติ ปนฺเตสุ จ เสนาสเนสุ อธิกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ อรติ อุกฺกณฺฐิตา อุปฺปชฺชติฯ เอวํ สติ ภาวนาเยว อุกฺกมติฯ ปาโมชฺเช ปน สติ อรติอภาวโต ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติฯ โยนิโสมนสิการสฺส ปน มูลภาเวน ภาวนาย พหูปการตฺตํ ทสฺเสตุํ อุปริ นวกํ วกฺขติฯ

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374) –

วจนโต วิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาปจฺจยา ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ อิธ ปน กลาปสมฺมสนปจฺจยา ปาโมชฺชํ คเหตพฺพํฯ ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ, ทุพฺพลา ปีติฯ อาทิกมฺมตฺเถ ป-กาโร ทฏฺฐพฺโพฯ ปมุทิตสฺสาติ เตน ปาโมชฺเชน ปมุทิตสฺส ตุฏฺฐสฺสฯ ปโมทิตสฺสาติปิ ปาโฐฯ โสเยวตฺโถฯ ปีตีติ พลวปีติฯ ปีติมนสฺสาติ ปีติยุตฺตมนสฺสฯ ยุตฺตสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ ยถา อสฺสรโถติ ฯ กาโยติ นามกาโย, รูปกาเยน สห วาฯ ปสฺสมฺภตีติ วูปสนฺตทรโถ โหติฯ

ปสฺสทฺธกาโยติ อุภยปสฺสทฺธิโยเคน นิพฺพุตกาโยฯ สุขํ เวเทตีติ เจตสิกํ สุขํ วินฺทติ, กายิกสุเขน สห วาฯ สุขิโนติ สุขสมงฺคิสฺสฯ จิตฺตํ สมาธิยตีติ จิตฺตํ สมํ อาธิยติ, เอกคฺคํ โหติฯ สมาหิเต จิตฺเตติ ภาเวนภาวลกฺขณตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ จิตฺตสมาหิตภาเวน หิ ยถาภูตชานนํ ลกฺขียติฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ อุทยพฺพยญาณาทิวเสน สงฺขารํ ยถาสภาวํ ชานาติฯ ปสฺสตีติ ตํเยว จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย ผุฏํ กตฺวา ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสติฯ นิพฺพินฺทตีติ นววิธวิปสฺสนาญาณโยเคน สงฺขาเรสุ อุกฺกณฺฐติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ ตํ วิปสฺสนํ สิขํ ปาเปนฺโต มคฺคญาณโยเคน สงฺขาเรหิ วิรตฺโต โหติฯ วิราคา วิมุจฺจตีติ วิราคสงฺขาตมคฺคเหตุ ผลวิมุตฺติยา นิพฺพาเน อธิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ เกสุจิ ปน โปตฺถเกสุ อิมสฺมิํ วาเร ‘‘สมาหิเตน จิตฺเตน อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ สจฺจนโย ลิขิโต, โสปิ จ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา นเยน ลิขิโตฯ วารทฺวเยปิ พฺยญฺชนโตเยว วิเสโส, น อตฺถโตฯ ‘‘นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตี’’ติ หิ มคฺคญาณสฺส วุตฺตตฺตา มคฺคญาเณ จ สิทฺเธ จตุสจฺจาภิสมยกิจฺจํ สิทฺธเมว โหติฯ ตสฺมา จตุสจฺจนเยน วุตฺตวาโรปิ อิมินา วาเรน อตฺถโต อวิสิฏฺโฐเยวฯ

[74] อิทานิ อนิจฺจโตติอาทีหิ อารมฺมณสฺส อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา อารมฺมณํ วิเสเสนฺโต รูปํ อนิจฺจโต มนสิ กโรตีติอาทิมาหฯ โยนิโสมนสิการมูลกาติ โยนิโสมนสิกาโร มูลํ ปติฏฺฐา เอเตสนฺติ โยนิโสมนสิการมูลกาฯ โยนิโสมนสิการํ มุญฺจิตฺวาเยว หิ ปาโมชฺชาทโย นว น โหนฺติฯ สมาหิเตน จิตฺเตนาติ การณภูเตน จิตฺเตนฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ปญฺญาย ปชานาติฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติ วุจฺจมาเน อนุสฺสววเสน ปุพฺพภาคสจฺจานุโพโธปิ สงฺคยฺหติฯ โยนิโสมนสิกาโรติ จ อุปาเยน มนสิกาโรฯ

ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตนฺติ จกฺขาทิธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ ปฏิจฺจฯ เวทนานานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทนานานตฺตํ ฯ สญฺญานานตฺตนฺติ กามสญฺญาทินานตฺตํฯ สงฺกปฺปนานตฺตนฺติ กามสงฺกปฺปาทินานตฺตํฯ

ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติฯ

ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20-24. ญาณปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[75] ญาณปญฺจกนิทฺเทเส เตสํ ปญฺจนฺนํ ญาณานํ อนุปุพฺพสมฺพนฺธสพฺภาวโต เอกโตว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ กตานิฯ อภิญฺญาตา โหนฺตีติ ธมฺมสภาวลกฺขณชานนวเสน สุฏฺฐุ ญาตา โหนฺติฯ ญาตา โหนฺตีติ ญาตปริญฺญาวเสน สภาวโต ญาตตฺตา ญาตา นาม โหนฺติฯ เยน ญาเณน เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติ, ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ อิมินาว นเยน เสสญาณานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ปริญฺญาตา โหนฺตีติ สามญฺญลกฺขณวเสน สมนฺตโต ญาตา โหนฺติฯ ตีริตา โหนฺตีติ ตีรณปริญฺญาวเสน อนิจฺจาทิโต อุปปริกฺขิตา สมาปิตา นาม โหนฺติฯ ปหีนา โหนฺตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทินา ญาเณน นิจฺจสญฺญาทโย ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ปหีนา โหนฺติฯ ปริจฺจตฺตา โหนฺตีติ ปหานวเสเนว ฉฑฺฑิตา นาม โหนฺติฯ ภาวิตา โหนฺตีติ วฑฺฒิตา ปริภาวิตา จ โหนฺติฯ เอกรสา โหนฺตีติ สกิจฺจสาธนปฏิปกฺขปหาเนน เอกกิจฺจา โหนฺติ, ปจฺจนีกโต วา วิมุตฺติวเสน วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺติฯ สจฺฉิกตา โหนฺตีติ ปฏิลาภวเสน ผลธมฺโม ปฏิเวธวเสน นิพฺพานธมฺโมติ ปจฺจกฺขกตา โหนฺติฯ ผสฺสิตา โหนฺตีติ ปฏิลาภผุสเนน ปฏิเวธผุสเนน จ ผสฺสิตา อนุภูตา โหนฺติฯ อิมานิ ปญฺจ ญาณานิ เหฏฺฐา สุตมยญาณวเสน วุตฺตานิ, อิธ สกิจฺจสาธนวเสนฯ

ญาณปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

25-28. ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[76] ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทเส ยสฺมา ธมฺเม อวุตฺเต ตสฺส กิจฺจํ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา อุทฺทิฏฺฐานํ ปฏิปาฏิํ อนาทิยิตฺวา ปฐมํ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาฯ

ธมฺมาทีนํ อตฺถา วุตฺตาเยวฯ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโมติอาทีหิ ธมฺมสทฺทปริยาปนฺเน ธมฺเม วตฺวา นานตฺตสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อญฺโญ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโมติอาทิมาหฯ ‘‘อญฺโญ ธมฺโม’’ติ หิ วุตฺเต ธมฺมานํ นานตฺตํ ทสฺสิตํ โหติฯ ปฏิวิทิตาติ อภิมุขภาเวน วิทิตา ปากฏา นาม โหนฺติฯ เตน ปฏิสมฺภิทาปทสฺส อตฺโถ วุตฺโตฯ อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถติอาทีหิ เตสํ สทฺธาทีนํ อธิมุจฺจนาทิกิจฺจํ อตฺโถ นามาติ ทสฺเสติฯ สนฺทสฺเสตุนฺติ ปรํ ญาเปตุกามสฺส ปรํ สนฺทสฺเสตุํฯ ปรสฺส ปน วจนํ สุณนฺตสฺสาปิ ลพฺภติเยวฯ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาติ นามพฺยญฺชนํ นามนิรุตฺติ นามาภิลาโปฯ นามญฺหิ อตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79) เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานตฺตา นิรุตฺติ, อภิลปียติ เอเตน อตฺโถติ อภิลาโปติ วุจฺจติฯ

นามญฺจ นาเมตํ จตุพฺพิธํ – สามญฺญนามํ, คุณนามํ, กิตฺติมนามํ, โอปปาติกนามนฺติฯ ตตฺถ ปฐมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ รญฺโญ นามํ สามญฺญนามํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาชนสมฺมโตติ โข, วาเสฏฺฐ, ‘มหาสมฺมโต มหาสมฺมโต’ตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.131)ฯ ‘‘ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก วินยธโร ติปิฏกธโร สทฺโธ สโต’’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตนามํ คุณนามํฯ ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามาเนวฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณหิ นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ

ยํ ปน ชาตสฺส กุมารกสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐิตา ญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํฯ ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติฯ เสยฺยถิทํ, ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม, เอตรหิปิ จนฺโทเยวฯ อตีเต สูริโย, สมุทฺโท, ปถวี, ปพฺพโต ปพฺพโตเยว นาม, เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ, อิทํ โอปปาติกนามํฯ

อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ นามํ เอกํ นามเมว โหติ , ตํ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํฯ อญฺเญ ปน ‘‘นามํ นาม อตฺถโชตโก สทฺโท’’ติ วทนฺติฯ พลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานํ วุตฺตนยานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

29-31. ญาณตฺตยนิทฺเทสวณฺณนา

[78] ญาณตฺตยนิทฺเทเส นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํฯ อนิมิตฺเตติ สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเข นิพฺพาเนฯ อธิมุตฺตตฺตาติ ตนฺนินฺนภาเวน จิตฺตสฺส วิสฺสฏฺฐตฺตาฯ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสตีติ สงฺขารนิมิตฺตํ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ตสฺส ภงฺคํ วิปสฺสนาญาเณเนว ปสฺสติฯ เอเตน ภงฺคานุปสฺสนา สิทฺธาฯ สา อนิจฺจานุปสฺสนํ สาเธติ, อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา สา ทุกฺขานุปสฺสนํ, ทุกฺขสฺส อนตฺตตฺตา สา อนตฺตานุปสฺสนนฺติ เอวเมตฺถ ติสฺโส อนุปสฺสนา วุตฺตา โหนฺติฯ อนิมิตฺโต วิหาโรติ นิมิตฺตํ ภยโต ทิฏฺฐตฺตา โส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร อนิมิตฺตวิหาโร นาม โหติฯ ปณิธินฺติ ตณฺหํฯ อปฺปณิหิเตติ ตณฺหาปฏิปกฺเข นิพฺพาเนฯ อภินิเวสนฺติ อตฺตาภินิเวสํฯ สุญฺญเตติ อตฺตวิรหิเต นิพฺพาเนฯ สุญฺญโตติ สุญฺญํเยว สุญฺญโตฯ ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ วิปากปฺปวตฺตํ สงฺขารุเปกฺขาย อชฺฌุเปกฺขิตฺวาฯ สุคติสงฺขาตวิปากปฺปวตฺตาภินนฺทิโน หิ สตฺตาฯ อยํ ปน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุกาโม ตํ ปวตฺตํ, สพฺพญฺจ สงฺขารคตํ อนิจฺจาทิโต ปสฺสิตฺวา อชฺฌุเปกฺขติเยวฯ เอวญฺหิ ทิฏฺเฐ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, น อญฺญถาฯ อาวชฺชิตฺวาติ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตฺวาฯ สมาปชฺชตีติ ผลสมาปตฺติํ ปฏิปชฺชติฯ อนิมิตฺตา สมาปตฺตีติ นิมิตฺตํ ภยโต ทิสฺวา สมาปนฺนตฺตา อนิมิตฺตา สมาปตฺติ นามฯ อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตีติ วิปสฺสนาวิหารวเสน จ ผลสมาปตฺติวเสน จ ตทุภยํ นาม โหติฯ

[79] อิทานิ สงฺขารนิมิตฺตเมว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต รูปนิมิตฺตนฺติอาทิมาหฯ ชรามรณคฺคหเณ วตฺตพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ ‘‘อญฺโญ อนิมิตฺตวิหาโร’’ติอาทีหิ วุตฺเตเยว นิคเมตฺวา ทสฺเสติฯ สงฺเขเปน วิหารฏฺเฐ ญาณํ นาม ผลสมาปตฺติยา ปุพฺพภาเค สงฺขารุเปกฺขาญาเณ ฐิตสฺส วิปสฺสนาวิหารนานตฺเต ญาณํ สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ นาม ผลสมาปตฺตินานตฺเต ญาณํฯ วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ นาม ตทุภยนานตฺเต ญาณํฯ

วิปสฺสนาวิหาเรเนว วีตินาเมตุกาโม วิปสฺสนาวิหารเมว ปวตฺเตติ, ผลสมาปตฺติวิหาเรเนว วีตินาเมตุกาโม วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อุสฺสกฺกิตฺวา ผลสมาปตฺติวิหารเมว ปวตฺเตติ, ตทุภเยน วีตินาเมตุกาโม ตทุภยํ ปวตฺเตติฯ เอวํ ปุคฺคลาธิปฺปายวเสน ติวิธํ ชาตํฯ เสสเมตฺถ วตฺตพฺพํ สงฺขารุเปกฺขาญาณวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

ญาณตฺตยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

32. อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[80] อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทเส เนกฺขมฺมวเสนาติอาทีสุ เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอาโลกสญฺญาอวิกฺเขปธมฺมววตฺถานญาณปาโมชฺชานิ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปจารชฺฌานสมฺปยุตฺตา ตสฺส ตสฺส กิเลสสฺส วิปกฺขภูตา สตฺต ธมฺมา เอกจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอวฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโปติ เอกคฺคสฺส ภาโว เอกคฺคตา, นานารมฺมเณ น วิกฺขิปติ เตน จิตฺตนฺติ อวิกฺเขโป, จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต อวิกฺเขโปติ อตฺโถฯ สมาธีติ เอการมฺมเณ สมํ อาธียติ เตน จิตฺตนฺติ สมาธิ นามาติ อตฺโถฯ ตสฺส สมาธิสฺส วเสนาติ อุปจารสมาธินาปิ สมาหิตจิตฺตสฺส ยถาภูตาวโพธโต วุตฺตปฺปการสฺส สมาธิสฺส วเสนฯ อุปฺปชฺชติ ญาณนฺติ มคฺคญาณํ ยถากฺกเมน อุปฺปชฺชติฯ ขียนฺตีติ สมุจฺเฉทวเสน ขียนฺติฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ ปฐมํ สมโถติ ปุพฺพภาเค สมาธิ โหติฯ ปจฺฉา ญาณนฺติ อปรภาเค มคฺคกฺขเณ ญาณํ โหติฯ

กามาสโวติ ปญฺจกามคุณิกราโคฯ ภวาสโวติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหชาโต ราโค ภววเสน ปตฺถนาฯ ทิฏฺฐาสโวติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ อวิชฺชาสโวติ ทุกฺขาทีสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํฯ ภุมฺมวจเนน โอกาสปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคนา’’ติอาทินา อาสวกฺขยกเรน มคฺเคน อาสวกฺขยํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตฺถา’’ติ โอกาสวิสฺสชฺชนํ กตํ, มคฺคกฺขเณติ วุตฺตํ โหติฯ อนวเสโสติ นตฺถิ เอตสฺส อวเสโสติ อนวเสโสฯ

อปายคมนีโยติ นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยาสุรกายา จตฺตาโร สุขสงฺขาตา อยา อเปตตฺตา อปายา, ยสฺส สํวิชฺชติ , ตํ ปุคฺคลํ อปาเย คเมตีติ อปายคมนีโยฯ อาสวกฺขยกถา ทุภโตวุฏฺฐานกถายํ วุตฺตาฯ

อวิกฺเขปวเสนาติ ปวตฺตมานสฺส สมาธิสฺส อุปนิสฺสยภูตสมาธิวเสนฯ ปถวีกสิณวเสนาติอาทีสุ ทส กสิณานิ ตทารมฺมณิกอปฺปนาสมาธิวเสน วุตฺตานิ, พุทฺธานุสฺสติอาทโย มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จ อุปจารชฺฌานวเสน วุตฺตา, อานาปานสฺสติ กายคตาสติ จ อปฺปนาสมาธิวเสน วุตฺตา, ทส อสุภา ปฐมชฺฌานวเสน วุตฺตาฯ

พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติฯ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย (ม. นิ. 1.74; อ. นิ. 3.71; 9.27) สติยา เอตํ อธิวจนํ, ตสฺสา พุทฺธานุสฺสติยา วเสนฯ ตถา ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติฯ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติฯ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติฯ อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติฯ อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติฯ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติฯ อานาปานนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตมรณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปฏิกูลานํ อายตฺตา อากรตฺตา กาโยติสงฺขาเต สรีเร คตา ปวตฺตา, ตาทิสํ วา กายํ คตา สติ กายคตาสติฯ ‘‘กายคตสตี’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา ‘‘กายคตาสตี’’ติ วุตฺตาฯ ตเถว อิธาปิ กายคตาสติวเสนาติ วุตฺตํฯ เกสาทิเกสุ กายโกฏฺฐาเสสุ ปฏิกูลนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ อุปสมานุสฺสติฯ สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ทส อสุภา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาฯ

[81] ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทีนิ อปฺปนูปจารสมาธิเภทํเยว ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆนฺติ วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ ‘‘ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107; 3.148) หิ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สพฺพกายปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส อสฺสาสปสฺสาสกายสฺส ปฏิสํเวทีฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ โอฬาริกํ อสฺสาสปสฺสาสงฺขาตํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโตฯ ‘‘ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ อิมินาว จตุกฺเกน อปฺปนาสมาธิ วุตฺโตฯ ปีติปฏิสํเวทีติ ปีติํ ปากฏํ กโรนฺโตฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทีติ สญฺญาเวทนาสงฺขาตํ จิตฺตสงฺขารํ ปากฏํ กโรนฺโตฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ โมเทนฺโตฯ สมาทหํ จิตฺตนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ ฐเปนฺโตฯ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ นีวรณาทีหิ วิโมเจนฺโตฯ ปีติปฏิสํเวที สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ จตุกฺกญฺจ จิตฺตปฏิสํเวที อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ สมาทหํ จิตฺตํ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ จตุกฺกญฺจ อปฺปนาสมาธิวเสน วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิวเสน จ วุตฺตานิฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสนฯ วิราคานุปสฺสีติ นิพฺพิทานุปสนาวเสนฯ นิโรธานุปสฺสีติ ภงฺคานุปสฺสนาวเสนฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนาวเสนฯ สา หิ ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติฯ สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทติฯ อิทํ จตุกฺกํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิวเสเนว วุตฺตํฯ อสฺสาสวเสน ปสฺสาสวเสนาติ เจตฺถ อสฺสาสปสฺสาสปวตฺติมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ตทารมฺมณกรณวเสนฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ อานาปานกถายํ อาวิภวิสฺสติฯ

อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

33. อรณวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[82] อรณวิหารญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสนาทโย วุตฺตตฺถาฯ สุญฺญโต วิหาโรติ อนตฺตานุปสฺสนาย วุฏฺฐิตสฺส สุญฺญตากาเรเนว ปวตฺตา อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ อนิมิตฺโต วิหาโรติ อนิจฺจานุปสฺสนาย วุฏฺฐิตสฺส อนิมิตฺตากาเรน ปวตฺตา อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ

อปฺปณิหิโต วิหาโรติ ทุกฺขานุปสฺสนาย วุฏฺฐิตสฺส อปฺปณิหิตากาเรน ปวตฺตา อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ สุญฺญเต อธิมุตฺตตาติ สุญฺญเต ผลสมาปตฺติยา ปุพฺพภาคปญฺญาวเสน อธิมุตฺตตาฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปฐมํ ฌานนฺติอาทีหิ อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุกามสฺส วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ฌานสมาปตฺติโย วุตฺตาฯ อรหโตเยว หิ วิปสฺสนาผลสมาปตฺติปณีตาธิมุตฺติฌานสมาปตฺติโย สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา ‘‘อรณวิหาโร’’ติ วตฺตุํ อรหนฺติฯ

ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ อรณวิหาโรติ ปฐมชฺฌานสมงฺคี ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ ตํ ปฐมํ ฌานํ อรณวิหาโรติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อรหโต นีวรณาภาเวปิ นีวรณวิปกฺขตฺตา ปฐมสฺส ฌานสฺส นีวรเณ หรตีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิปสฺสนาผลสมาปตฺติปณีตาธิมุตฺติวเสน ติธา อรณวิหารญาณํ อุทฺทิสิตฺวา กสฺมา ฌานสมาปตฺติโยว อรณวิหาโรติ นิทฺทิฏฺฐาติ เจ? อุทฺเทสวเสเนว ตาสํ ติสฺสนฺนํ อรณวิหารตาย สิทฺธตฺตาฯ ผลสมาปตฺติวิปสฺสนาย ปน ภูมิภูตานํ ฌานสมาปตฺตีนํ อรณวิหารตา อวุตฺเต น สิชฺฌติ, ตสฺมา อสิทฺธเมว สาเธตุํ ‘‘ปฐมํ ฌานํ อรณวิหาโร’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตาสญฺหิ อรณวิหารตา อุทฺเทสวเสน อสิทฺธาปิ นิทฺเทเส วุตฺตตฺตา สิทฺธาติฯ เตสํ วา โยชิตนเยเนว ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนา นิจฺจสญฺญํ หรตีติ อรณวิหาโร, ทุกฺขานุปสฺสนา สุขสญฺญํ หรตีติ อรณวิหาโร, อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสญฺญํ หรตีติ อรณวิหาโร, สุญฺญโต วิหาโร อสุญฺญตํ หรตีติ อรณวิหาโร, อนิมิตฺโต วิหาโร นิมิตฺตํ หรตีติ อรณวิหาโร, อปฺปณิหิโต วิหาโร ปณิธิํ หรตีติ อรณวิหาโร, สุญฺญตาธิมุตฺตตา อสุญฺญตาธิมุตฺติํ หรตีติ อรณวิหาโร, อนิมิตฺตาธิมุตฺตตา นิมิตฺตาธิมุตฺติํ หรตีติ อรณวิหาโร, อปฺปณิหิตาธิมุตฺตตา ปณิหิตาธิมุตฺติํ หรตีติ อรณวิหาโร’’ติ โยเชตฺวา คเหตพฺพํฯ

อรณวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

34. นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[83] นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทเส สมถพลนฺติ กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โสเยว อกมฺปนียฏฺเฐน พลํฯ อนาคามิอรหนฺตานํเยว สมาธิปฏิปกฺขสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหาเนน สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิภาวปฺปตฺตตฺตา เตสํเยว สมาธิ พลปฺปตฺโตติ กตฺวา ‘‘สมถพล’’นฺติ วุจฺจติ, น อญฺเญสํฯ สมาธิพลนฺติปิ ปาโฐฯ วิปสฺสนาพลนฺติ อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ธมฺเม ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, สาเยว อกมฺปนียฏฺเฐน พลํฯ เตสํเยว อุภินฺนํ พลปฺปตฺตํ วิปสฺสนาญาณํฯ ตตฺถ สมถพลํ อนุปุพฺเพน จิตฺตสนฺตานวูปสมนตฺถํ นิโรเธ จ ปฏิปาทนตฺถํ, วิปสฺสนาพลํ ปวตฺเต อาทีนวทสฺสนตฺถํ นิโรเธ จ อานิสํสทสฺสนตฺถํฯ

นีวรเณติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, นีวรณนิมิตฺตํ นีวรณปจฺจยาติ อตฺโถฯ กรณตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ, นีวรเณนาติ อตฺโถฯ น กมฺปตีติ ฌานสมงฺคีปุคฺคโลฯ อถ วา ฌานนฺติ ฌานงฺคานํ อธิปฺเปตตฺตา ปฐเมน ฌาเนน ตํสมฺปยุตฺตสมาธิ นีวรเณ น กมฺปติฯ อยเมว เจตฺถ โยชนา คเหตพฺพาฯ อุทฺธจฺเจ จาติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาเท อุทฺธจฺเจ จฯ อุทฺธจฺจนฺติ จ อุทฺธตภาโว , ตํ อวูปสมลกฺขณํฯ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จาติ อุทฺธจฺเจน สหคเต เอกุปฺปาทาทิภาวํ คเต อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต โมหอหิริกอโนตฺตปฺปกิเลเส จฯ ขนฺเธ จาติ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺเธ จฯ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ, อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส น จลติ, อุทฺธจฺจสหคตกฺขนฺเธ น เวธตีติ โยเชตพฺพํฯ วิปสฺสนาพลํ สตฺตนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ วุตฺตตฺตา ตาสํเยว วเสน วิปสฺสนาพลํ ปริปุณฺณํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อวิชฺชาย จาติ ทฺวาทสสุปิ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ อวิชฺชาย จฯ อวิชฺชาสหคตกิเลเส จาติ ยถาโยคํ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตโลภโทสมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาถินอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺปกิเลเส จฯ

วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจาราฯ

‘‘ปุพฺเพ โข, อาวุโส วิสาข, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463) วจนโต วาจํ สงฺขโรนฺติ อุปฺปาเทนฺตีติ วจีสงฺขาราฯ กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา โข, อาวุโส วิสาข, กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา, ตสฺมา อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463) วจนโต กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขาราฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธนฺติ สญฺญาย เวทนาย จ นิโรธํฯ จิตฺตสงฺขาราติ สญฺญา จ เวทนา จฯ ‘‘เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา, ตสฺมา สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463) วจนโต จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขาราฯ

[84] ญาณจริยาสุ อนุปสฺสนาวสาเน, วิวฏฺฏนานุปสฺสนาคหเณน วา ตสฺสา อาทิภูตา จริยากถาย ญาณจริยาติ วุตฺตา เสสานุปสฺสนาปิ คหิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ จ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท, อนาคามิสฺส ปน อรหตฺตมคฺคผลวชฺชาหิ จุทฺทสหิปิ โหติ ปริปุณฺณพลตฺตาฯ

[85] นวหิ สมาธิจริยาหีติ เอตฺถ ปฐมชฺฌานาทีหิ อฏฺฐ, ปฐมชฺฌานาทีนํ ปฏิลาภตฺถาย สพฺพตฺถ อุปจารชฺฌานวเสน เอกาติ นว สมาธิจริยาฯ พลจริยานํ กิํ นานตฺตํ? สมถพเลนปิ หิ ‘‘เนกฺขมฺมวเสนา’’ติอาทีหิ สตฺตหิ ปริยาเยหิ อุปจารสมาธิ วุตฺโต, เปยฺยาลวิตฺถารโต ‘‘ปฐมชฺฌานวเสนา’’ติอาทีหิ สมสตฺตติยา วาเรหิ ยถาโยคํ อปฺปนูปจารสมาธิ วุตฺโต, สมาธิจริยายปิ ‘‘ปฐมํ ฌาน’’นฺติอาทีหิ อฏฺฐหิ ปริยาเยหิ อปฺปนาสมาธิ วุตฺโตฯ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถายาติอาทีหิ อฏฺฐหิ ปริยาเยหิ อุปจารสมาธิ วุตฺโตติ อุภยตฺถาปิ อปฺปนูปจารสมาธิเยว วุตฺโตฯ เอวํ สนฺเตปิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ วสีภาวฏฺเฐน จริยาติ เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาพเล ปน สตฺต อนุปสฺสนาว ‘‘วิปสฺสนาพล’’นฺติ วุตฺตา, ญาณจริยาย สตฺต จ อนุปสฺสนา วุตฺตา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทโย นว จ วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ อิทํ เนสํ นานตฺตํฯ สตฺต อนุปสฺสนา ปน อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ วสีภาวฏฺเฐน จริยาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘วสีภาวตา ปญฺญา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.34 มาติกา) เอตฺถ วุตฺตวสิโย วิสฺสชฺเชตุํ วสีติ ปญฺจ วสิโยติ อิตฺถิลิงฺคโวหาเรน วุตฺตํฯ วโส เอว วสีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปุน ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ตา วสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อาวชฺชนวสีติอาทิมาหฯ อาวชฺชนาย วโส อาวชฺชนวโส, โส อสฺส อตฺถีติ อาวชฺชนวสีฯ เอเสว นโย เสเสสุฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกนฺติ ยตฺถ ยตฺถ ปเทเส อิจฺฉติ คาเม วา อรญฺเญ วา, ตตฺถ ตตฺถ อาวชฺชติฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยทา ยทา กาเล สีตกาเล วา อุณฺหกาเล วา, ตทา ตทา อาวชฺชติฯ อถ วา ยํ ยํ ปฐมํ ฌานํ อิจฺฉติ ปถวีกสิณารมฺมณํ วา เสสารมฺมณํ วา, ตํ ตํ อาวชฺชติฯ เอเกกกสิณารมฺมณสฺสาปิ ฌานสฺส วสิตานํ วุตฺตตฺตา ปุริมโยชนาเยว สุนฺทรตราฯ ยาวติจฺฉกนฺติ ยาวตกํ กาลํ อิจฺฉติ อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตํ สตฺตาหํ วา, ตาวตกํ กาลํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชนายาติ มโนทฺวาราวชฺชนายฯ ทนฺธายิตตฺตนฺติ อวสวตฺติภาโว, อลสภาโว วาฯ สมาปชฺชตีติ ปฏิปชฺชติ, อปฺเปตีติ อตฺโถฯ อธิฏฺฐาตีติ อนฺโตสมาปตฺติยํ อธิกํ กตฺวา ติฏฺฐติฯ วุฏฺฐานวสิยํปฐมํ ฌานนฺติ นิสฺสกฺกตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฐมชฺฌานาติ อตฺโถฯ ปจฺจเวกฺขตีติ ปจฺจเวกฺขณชวเนหิ นิวตฺติตฺวา ปสฺสติฯ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน อตฺถปฺปกาสนา – ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปุน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปญฺจสุ ฌานงฺเคสุ ยทา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สกฺโกติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธาว โหติฯ อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเยว ลพฺภติฯ อิโต ปรํ สีฆตรา อาวชฺชนวสี นาม นตฺถิฯ อญฺเญสํ ปน อนฺตรนฺตรา ภวงฺควาเร คณนา นตฺถิฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นนฺโทปนนฺททมเน วิย สีฆํ สมาปตฺติสมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นามฯ อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ สมาปตฺติํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นามฯ ตเถว ตโต ลหุํ วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นามฯ ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตาฯ ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานีติฯ อิติ อาวชฺชนวสิยา สิทฺธาย ปจฺจเวกฺขณวสี สิทฺธา โหติ, อธิฏฺฐานวสิยา จ สิทฺธาย วุฏฺฐานวสี สิทฺธา โหติฯ

เอวํ สนฺเตปิ ‘‘อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเยว ลพฺภตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปาฏิหาริยกาเล ฌานงฺคปจฺจเวกฺขณานํ อภาวโต นานาวิธวณฺณาทินิมฺมานสฺส นานากสิณวเสน อิชฺฌนโต ตํตํกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามสฺส ยถารุจิ ลหุํ ตสฺมิํ กสิเณ วุตฺตนเยน อาวชฺชนปวตฺตนสมตฺถตา อาวชฺชนวสี, ตทาวชฺชนวีถิยํเยว ตสฺส ฌานสฺส อปฺปนาสมตฺถตาสมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสีฯ เอวญฺหิ วุจฺจมาเน ยุตฺติ จ น วิรุชฺฌติ, วสีปฏิปาฏิ จ ยถากฺกเมเนว ยุชฺชติฯ ฌานงฺคปจฺจเวกฺขณายํ ปน ‘‘มตฺถกปฺปตฺตาเยว ปญฺจ ชวนานี’’ติ วุตฺตตฺตา วุตฺตนเยน สตฺตสุปิ ชวเนสุ ชวนฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณวสีเยว โหติฯ เอวํ สนฺเต ‘‘ปฐมชฺฌานํ อาวชฺชตี’’ติ วจนํ น ยุชฺชตีติ เจ? ยถา กสิเณ ปวตฺตํ ฌานํ การโณปจาเรน กสิณนฺติ วุตฺตํ, ตถา ฌานปจฺจยํ กสิณํ ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 194) วิย ผโลปจาเรน ฌานนฺติ วุตฺตํฯ ยถาปริจฺฉินฺเน กาเล ฐตฺวา วุฏฺฐิตสฺส นิทฺทาย ปพุทฺธสฺส ปุน นิทฺโทกฺกมเน วิย ปุน ฌาโนกฺกมเน สติปิ อธิฏฺฐานวสีเยว นาม, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐิตสฺส ปน วุฏฺฐาเนเยว อธิฏฺฐาเน สติปิ วุฏฺฐานวสี นาม โหตีติ อยํ เตสํ วิเสโสฯ

นิโรธสมาปตฺติยา วิภาวนตฺถํ ปน อิทํ ปญฺหกมฺมํ – กา นิโรธสมาปตฺติ, เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺติ, กตฺถ สมาปชฺชนฺติ, กสฺมา สมาปชฺชนฺติ, กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ, กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานํ, วุฏฺฐิตสฺส กินฺนินฺนํ จิตฺตํ โหติ, มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโส, นิโรธสมาปตฺติ กิํ สงฺขตา อสงฺขตา โลกิยา โลกุตฺตรา นิปฺผนฺนา อนิปฺผนฺนาติ?

ตตฺถ กา นิโรธสมาปตฺตีติ? ยา อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อปฺปวตฺติฯ

เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา โสตาปนฺนา สกทาคามิโน สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามี อรหนฺโต น สมาปชฺชนฺติ, อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปน อนาคามิโน จ ขีณาสวา จ สมาปชฺชนฺติฯ

กตฺถ สมาปชฺชนฺตีติ? ปญฺจโวการภเวฯ กสฺมา? อนุปุพฺพสมาปตฺติสพฺภาวโตฯ จตุโวการภเว ปน ปฐมชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติเยว นตฺถิ, ตสฺมา น สกฺกา ตตฺถ สมาปชฺชิตุํฯ

กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ? สงฺขารานํ ปวตฺติเภเท อุกฺกณฺฐิตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม อจิตฺตกา หุตฺวา ‘‘นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามา’’ติ สมาปชฺชนฺติฯ

กถํ จสฺสา สมาปชฺชนํ โหตีติ? สมถวิปสฺสนาวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา กตปุพฺพกิจฺจสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรธยโต เอวมสฺสา สมาปชฺชนํ โหติฯ โย หิ สมถวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ โย วิปสฺสนาวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส ผลสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปน อุภยวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรเธติ, โส ตํ สมาปชฺชตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

อยํ ปน วิตฺถาโร – อิธ ภิกฺขุ นิโรธํ สมาปชฺชิตุกาโม กตภตฺตกิจฺโจ สุโธตหตฺถปาโท วิวิตฺเต โอกาเส สุปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ โส ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ วิปสฺสนา ปเนสา ติวิธา โหติ – สงฺขารปริคฺคณฺหนกวิปสฺสนา, ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา, นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนาติฯ ตตฺถ สงฺขารปริคฺคณฺหนกวิปสฺสนา มนฺทา วา โหตุ ติกฺขา วา, มคฺคสฺส ปทฏฺฐานํ โหติเยวฯ ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา ติกฺขาว วฏฺฏติ มคฺคภาวนาสทิสาฯ นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนา ปน นาติมนฺทา นาติติกฺขา วฏฺฏติฯ ตสฺมา เอส นาติมนฺทาย นาติติกฺขาย วิปสฺสนาย เต สงฺขาเร วิปสฺสติฯ ตโต ทุติยชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ ตโต ตติยชฺฌานํ…เป.… ตโต วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ อถ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ – นานาพทฺธอวิโกปนํ, สงฺฆปฏิมานนํ, สตฺถุปกฺโกสนํ, อทฺธานปริจฺเฉทนฺติฯ

ตตฺถ นานาพทฺธอวิโกปนนฺติ ยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกาพทฺธํ น โหติ, นานาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ ปตฺตจีวรํ วา มญฺจปีฐํ วา นิวาสเคหํ วา อญฺญํ วา ปน กิญฺจิ ปริกฺขารชาตํ, ตํ ยถา น วิกุปฺปติ, อคฺคิอุทกวาตโจรอุนฺทูราทีนํ วเสน น วินสฺสติ, เอวํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ตตฺริทํ อธิฏฺฐานวิธานํ – ‘‘อิทญฺจิทญฺจ อิมสฺมิํ สตฺตาหพฺภนฺตเร มา อคฺคินา ฌายตุ, มา อุทเกน วุยฺหตุ, มา วาเตน วิทฺธํสตุ, มา โจเรหิ หรียตุ, มา อุนฺทูราทีหิ ขชฺชตู’’ติฯ เอวํ อธิฏฺฐิเต ตํ สตฺตาหํ ตสฺส น โกจิ ปริสฺสโย โหติ, อนธิฏฺฐหโต ปน อคฺคิอาทีหิ วินสฺสติฯ อิทํ นานาพทฺธอวิโกปนํ นามฯ ยํ ปน เอกาพทฺธํ โหติ นิวาสนปารุปนํ วา นิสินฺนาสนํ วา, ตตฺถ วิสุํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิ, สมาปตฺติเยว นํ รกฺขติฯ

สงฺฆปฏิมานนนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปฏิมานนํ อุทิกฺขนํฯ ยาว เอโส ภิกฺขุ อาคจฺฉติ, ตาว สงฺฆกมฺมสฺส อกรณนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ น ปฏิมานนํ เอตสฺส ปุพฺพกิจฺจํ, ปฏิมานนาวชฺชนํ ปน ปุพฺพกิจฺจํฯ ตสฺมา เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ – ‘‘สเจ มยิ สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน สงฺโฆ อปโลกนกมฺมาทีสุ กิญฺจิเทว กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, ยาว มํ โกจิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ เอวํ กตฺวา สมาปนฺโน หิ ตสฺมิํ สมเย วุฏฺฐาติเยวฯ โย ปน เอวํ น กโรติ, สงฺโฆ จ สนฺนิปติตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก ภิกฺขุ กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิโรธํ สมาปนฺโน’’ติ วุตฺเต กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ ‘‘คจฺฉ ตํ สงฺฆสฺส วจเนน ปกฺโกสา’’ติฯ อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา ‘‘สงฺโฆ ตํ อาวุโส ปฏิมาเนตี’’ติ วุตฺตมตฺเตเยว วุฏฺฐานํ โหติฯ เอวํครุกา หิ สงฺฆสฺส อาณา นามฯ ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา สยเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ

สตฺถุปกฺโกสนนฺติ อิธาปิ สตฺถุปกฺโกสนาวชฺชนเมว อิมสฺส ปุพฺพกิจฺจํฯ ตสฺมา ตมฺปิ เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ – ‘‘สเจ มยิ สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน สตฺถา โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทํ วา ปญฺญเปติ, ตถารูปาย วา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ธมฺมํ เทเสติฯ ยาว มํ โกจิ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ เอวํ กตฺวา นิสินฺโน หิ ตสฺมิํ สมเย วุฏฺฐาติเยวฯ โย ปน เอวํ น กโรติ, สตฺถา จ สงฺเฆ สนฺนิปติเต ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก ภิกฺขุ กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิโรธํ สมาปนฺโน’’ติ วุตฺเต กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ ‘‘คจฺฉ ตํ มม วจเนน ปกฺโกสา’’ติฯ

อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา สตฺถา อายสฺมนฺตํ อามนฺเตตี’’ติ วุตฺตมตฺเตเยว วุฏฺฐานํ โหติฯ เอวํครุกญฺหิ สตฺถุปกฺโกสนํฯ ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา สยเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ

อทฺธานปริจฺเฉโทติ ชีวิตทฺธานสฺส ปริจฺเฉโทฯ อิมินา หิ ภิกฺขุนา อทฺธานปริจฺเฉเท กุสเลน ภวิตพฺพํฯ ‘‘อตฺตโน อายุสงฺขารา สตฺตาหํ ปวตฺติสฺสนฺติ, น ปวตฺติสฺสนฺตี’’ติ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํฯ สเจ หิ สตฺตาหพฺภนฺตเร นิรุชฺฌนเก อายุสงฺขาเร อนาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชติ, ตสฺส นิโรธสมาปตฺติ มรณํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติฯ อนฺโตนิโรเธ มรณสฺส นตฺถิตาย อนฺตราว สมาปตฺติโต วุฏฺฐาติ, ตสฺมา เอตํ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํฯ อวเสสญฺหิ อนาวชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ, อิทํ ปน อาวชฺชิตพฺพเมวาติ วุตฺตํฯ โส เอวํ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อิมํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชติฯ อเถกํ วา ทฺเว วา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ, นิโรธํ ผุสติฯ กสฺมา ปนสฺส ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ จิตฺตานิ นปฺปวตฺตนฺตีติ? นิโรธสฺส ปโยคตฺตาฯ อิทญฺหิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติอาโรหนํ อนุปุพฺพนิโรธสฺส ปโยโค, น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาติ นิโรธสฺส ปโยคตฺตา ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ นปฺปวตฺตนฺติฯ

กถํ ฐานนฺติ? เอวํ สมาปนฺนาย ปนสฺสา กาลปริจฺเฉทวเสน เจว อนฺตรา อายุกฺขยสงฺฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนาภาเวน จ ฐานํ โหติฯ

กถํ วุฏฺฐานนฺติ? อนาคามิสฺส อนาคามิผลสมาปตฺติยา อรหโต อรหตฺตผลสมาปตฺติยาติ เอวํ ทฺเวธา วุฏฺฐานํ โหติฯ

วุฏฺฐิตสฺส กินฺนินฺนํ จิตฺตํ โหตีติ? นิพฺพานนินฺนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส โข, อาวุโส วิสาข, ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภาร’’นฺติ (ม. นิ. 1.464)ฯ

มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโสติ? อยมฺปิ อตฺโถ สุตฺเต วุตฺโตเยวฯ

ยถาห – ‘‘โย จายํ, อาวุโส, มโต กาลงฺกโต, ตสฺส กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ ปริกฺขีโณ, อุสฺมา วูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ ปริภินฺนานิฯ ยฺวายํ ภิกฺขุ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺสปิ กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ อปริกฺขีโณ, อุสฺมา อวูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ อปริภินฺนานี’’ติ (ม. นิ. 1.457)ฯ

นิโรธสมาปตฺติ กิํ สงฺขตาติอาทิปุจฺฉายํ ปน ‘‘สงฺขตา’’ติปิ ‘‘อสงฺขตา’’ติปิ ‘‘โลกิยา’’ติปิ ‘‘โลกุตฺตรา’’ติปิ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? สภาวโต นตฺถิตายฯ ยสฺมา ปน สมาปชฺชนฺตสฺส วเสน สมาปนฺโน นาม โหติ, ตสฺมา นิปฺผนฺนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, โน อนิปฺผนฺนาติฯ

‘‘อิติ สนฺตา สมาปตฺติ, อยํ อริยนิเสวิตา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานมิติ สงฺขมุปาคตา’’ติฯ

นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

35. ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[86] ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทเส อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สมฺปชาโนติ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, สปฺปายสมฺปชญฺญํ, โคจรสมฺปชญฺญํ, อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิเมหิ จตูหิ สมฺปชญฺเญหิ สมฺปชาโนฯ ปวตฺตนฺติ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ ปริยุฏฺฐานปวตฺตญฺจ อนุสยปฺปวตฺตญฺจฯ ปริยาทิยตีติ อุปจารปฺปนาวเสน วุตฺเตสุ วิกฺขมฺภนวเสน, วิปสฺสนาวเสน วุตฺเตสุ ตทงฺควเสน, มคฺควเสน วุตฺเตสุ สมุจฺเฉทวเสน เขเปติ อปฺปวตฺตํ กโรติฯ เปยฺยาลมุเขน หิ ทุติยาทิฌานสมาปตฺติมหาวิปสฺสนามคฺคา สํขิตฺตาฯ ยสฺมา เอตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปวตฺตํ ญาณํ ปรินิพฺพาเน ญาณํ นาม โหติ, ตสฺมา วิกฺขมฺภนปรินิพฺพานํ ตทงฺคปรินิพฺพานํ สมุจฺเฉทปรินิพฺพานนฺติปิ วุตฺตเมว โหติฯ เอเตหิ กิเลสปรินิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณํ วุตฺตํฯ อถ วา ปนาติอาทีหิ ขนฺธปรินิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณํ นิทฺทิสติฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ ทุวิธา หิ นิพฺพานธาตุ สอุปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จฯ

ตตฺถ อุปาทียเต ‘‘อหํ มมา’’ติ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิ, ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปาทิเยว เสโส อวสิฏฺโฐติ อุปาทิเสโส, สห อุปาทิเสเสน วตฺตตีติ สอุปาทิเสสาฯ นตฺเถตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสาฯ สอุปาทิเสสา ปฐมํ วุตฺตาฯ อยํ ปน อนุปาทิเสสาฯ ตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาฯ จกฺขุปวตฺตนฺติ จกฺขุปวตฺติ จกฺขุสมุทาจาโรฯ ปริยาทิยตีติ เขปียติ มทฺทียตีติฯ เอส นโย เสเสสุฯ

ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

36. สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[87] สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทเส ปญฺจกฺขนฺธาติอาทีหิ ทสหิ ราสีหิ สพฺพธมฺมสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ น หิ เอเกกสฺส วเสน อายตนธาตุราสิวชฺเชหิ เสเสหิ อฏฺฐหิ ราสีหิ วิสุํ วิสุํ สพฺพธมฺโม สงฺคยฺหตีติฯ ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺมา เหตุสมุจฺเฉเทน สมุจฺฉินฺทิตพฺพา น โหนฺติ, ตสฺมา สพฺพธมฺมสทฺเทน สงฺคหิตาปิ โลกุตฺตรธมฺมา สมุจฺเฉทวเสน สมฺภวโต อิธ น คเหตพฺพา, เหตุสมุจฺเฉเทน สมุจฺฉินฺทิตพฺพา เอว เตภูมกธมฺมา คเหตพฺพาฯ สมฺมา สมุจฺฉินฺทตีติ ยถาโยคํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปหานวเสน ปริยุฏฺฐานํ อนุสยญฺจ นิโรเธนฺโต สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย สมฺมา สมุจฺเฉโท นิทฺทิฏฺโฐฯ นิโรเธตีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิโรเธติฯ อิมินา สมุจฺเฉทตฺโถ วุตฺโตฯ น อุปฏฺฐาตีติ เอวํ นิโรเธ กเต โส โส ธมฺโม ปุน น อุปติฏฺฐติ, น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อิมินา นิโรธตฺโถ วุตฺโตฯ เอวํ อนุปฏฺฐหนธมฺมวเสน อนุปฏฺฐานภาโว นิทฺทิฏฺโฐฯ สมนฺติ กามจฺฉนฺทาทีนํ สมิตตฺตา สมํฯ ตานิ ปน เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺต, รูปารูปชฺฌานานิ อฏฺฐ, มหาวิปสฺสนา อฏฺฐารส, อริยมคฺคา จตฺตาโรติ สตฺตติํส โหนฺติฯ

เตรส สีสานิ สีสภูตานํ สพฺเพสํ สงฺคหวเสน วุตฺตานิฯ อิธ ปน สทฺธาทีนิ อฏฺเฐว สีสานิ ยุชฺชนฺติฯ น หิ อรหโต ตณฺหาทีนิ ปญฺจ สีสานิ สนฺติฯ ปลิโพธสีสนฺติ ปลิพุนฺธนํ ปลิโพโธ, นิพฺพานมคฺคาวรณนฺติ อตฺโถฯ สีสนฺติ ปธานํ, อธิกนฺติ อตฺโถฯ

ปลิโพโธเยว สีสํ, ตํสมฺปยุตฺตาทิสพฺพปลิโพเธสุ วา สีสนฺติ ปลิโพธสีสํฯ เอส นโย เสเสสุฯ วิเสสโต ปน วินิพนฺธนนฺติ อุนฺนติวเสน สํสาเร พนฺธนํฯ ปรามาโสติ อภินิเวโสฯ วิกฺเขโปติ วิปฺปกิณฺณตาฯ กิเลโสติ กิลิสฺสนํฯ อธิโมกฺโขติ อธิมุจฺจนํฯ ปคฺคโหติ อุสฺสาหนํฯ อุปฏฺฐานนฺติ อปิลาปนํฯ อวิกฺเขโปติ อวิปฺปกิณฺณตาฯ ทสฺสนนฺติ ยถาสภาวปฏิเวโธฯ ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปวตฺตํฯ โคจโรติ อารมฺมณํฯ อิเมสุ ทฺวาทสสุปิ วาเรสุ ปธานฏฺโฐ สีสฏฺโฐฯ วิโมกฺโขติ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีสุ ปญฺจสุ นิสฺสรณวิมุตฺติ นิพฺพานํฯ สงฺขารสีสนฺติ สพฺพสงฺขตสงฺขารานํ สีสํ, โกฏิ อวสานนฺติ อตฺโถฯ เอเตน อนุปาทิเสสปรินิพฺพานํ วุตฺตํฯ สงฺขาราภาวมตฺตวเสน วา ขนฺธปรินิพฺพานเมว วุตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมาทิกํ สมญฺจ สทฺธาทิกํ สีสญฺจ, สมสีสํ วา อสฺส อตฺถีติ สมสีสีติฯ อถ วา เตรสนฺนํ สีสานํ ตณฺหาทีนิ ปญฺจ สีสานิ สมุทยสจฺจํ, สทฺธาทีนิ ปญฺจ มคฺคสจฺจํ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ ทุกฺขสจฺจํ, โคจรสีสญฺจ สงฺขารสีสญฺจ นิโรธสจฺจนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เอกสฺมิํ โรเค วา เอกสฺมิํ อิริยาปเถ วา เอกสฺมิํ สภาคชีวิตินฺทฺริเย วา อภิสมโย จ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานญฺจ ยสฺส โหติ, โส ปุพฺเพ วุตฺตสมานญฺจ อิเมสญฺจ สีสานํ อตฺถิตาย สมสีสีติ วุจฺจติฯ

สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

37. สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[88] สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทเส ราโค ปุถูติ ราโค วิสุํ, โลกุตฺตเรหิ อสมฺมิสฺโสติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุฯ ราโคติ รญฺชนฏฺเฐนฯ โทโสติ ทุสฺสนฏฺเฐนฯ โมโหติ มุยฺหนฏฺเฐนฯ รญฺชนลกฺขโณ ราโค, ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส, มุยฺหนลกฺขโณ โมโหติ อิเม ตโย สีสกิเลเส วตฺวา อิทานิ ปเภทโต ทสฺเสนฺโต โกโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธติ อิธ สตฺตวตฺถุโก อธิปฺเปโตฯ อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห, ทฬฺหภาวปฺปตฺโต โกโธเยวฯ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, ปรคุณปุญฺฉนนฺติ อตฺโถฯ ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ยุคคฺคาหวเสน ปรคุณทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ

ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อุสูยนาติ อตฺโถ ฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ, ‘‘มยฺหํ อจฺฉริยํ มา ปรสฺส โหตู’’ติ อตฺโถฯ อตฺตนา กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ปฏิจฺฉาทนฏฺเฐน มายา วิยาติ อตฺโถฯ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ, สฐภาโวติ อตฺโถฯ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, ถทฺธภาโวติ อตฺโถฯ กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภฯ อุนฺนติลกฺขโณ มาโนฯ อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโนฯ มตฺตภาวลกฺขโณ มโทฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสคฺคลกฺขโณ ปมาโทฯ

เอวํ วิสุํ วิสุํ กิเลสวเสน ปุถู ทสฺเสตฺวา วุตฺตกิเลเส จ อวุตฺเต จ อญฺเญ สพฺพสงฺคาหิกวเสน ทสฺเสตุํ สพฺเพ กิเลสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสมฺปราเยสุ สตฺเต กิเลเสนฺติ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺตีติ กิเลสาฯ อกุสลกมฺมปถสงฺคหิตา จ อสงฺคหิตา จฯ ทุฏฺฐุ จริตา, ทุฏฺฐา วา จริตาติ ทุจฺจริตาฯ เต ปน กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตนฺติ ติปฺปการาฯ วิปากํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อภิสงฺขาราฯ เตปิ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ ติปฺปการาฯ วิปากวเสน ภวํ คจฺฉนฺตีติภวคามิโน , ภวคามิโน กมฺมา ภวคามิกมฺมาฯ อิมินา อภิสงฺขารภาเวปิ สติ อเวทนียานิ กมฺมานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ โหนฺตีติ อยํ วิเสโสฯ ‘‘ทุจฺจริตา’’ติ จ ‘‘กมฺมา’’ติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ นานตฺเตกตฺตนฺติ เอตฺถ อุทฺเทเส เอกตฺตสทฺทสฺส อภาเวปิ นานตฺเตกตฺตานํ อญฺญมญฺญาเปกฺขตฺตา เอกตฺตมฺปิ นิทฺทิสิตุกาเมน ‘‘นานตฺเตกตฺต’’นฺติ อุทฺเทโส กโตฯ นานตฺตสลฺเลขเก เอกตฺเต ทสฺสิเต สลฺเลขญาณํ สุเขน ทสฺสียตีติฯ นานตฺตนฺติ อนวฏฺฐิตตฺตา สปริปฺผนฺทตฺตา จ นานาสภาโวฯ เอกตฺตนฺติ อวฏฺฐิตตฺตา อปริปฺผนฺทตฺตา จ เอกสภาโวฯ

จรณเตโชติ จรนฺติ เตน อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ จรณํฯ กิํ ตํ? สีลํฯ ตเทว ปฏิปกฺขตาปนฏฺเฐน เตโชฯ คุณเตโชติ สีเลน ลทฺธปติฏฺโฐ สมาธิเตโชฯ ปญฺญาเตโชติ สมาธินา ลทฺธปติฏฺโฐ วิปสฺสนาเตโชฯ ปุญฺญเตโชติ วิปสฺสนาหิ ลทฺธปติฏฺโฐ อริยมคฺคกุสลเตโชฯ ธมฺมเตโชติ จตุนฺนํ เตชานํ ปติฏฺฐาภูโต พุทฺธวจนเตโชฯ จรณเตเชน เตชิตตฺตาติ สีลเตเชน ติขิณีกตตฺตาฯ ทุสฺสีลฺยเตชนฺติ ทุสฺสีลภาวสงฺขาตํ เตชํฯ ตมฺปิ หิ สนฺตานํ ตาปนโต เตโช นามฯ ปริยาทิยตีติ เขเปติฯ

อคุณเตชนฺติ สมาธิสฺส ปฏิปกฺขํ วิกฺเขปเตชํฯ ทุปฺปญฺญเตชนฺติ วิปสฺสนาญาณปฏิปกฺขํ โมหเตชํฯ อปุญฺญเตชนฺติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสปฺปหาเนน กิเลสสหายํ อกุสลกมฺมเตชํฯ น เกวลญฺเหตํ อปุญฺญเมว เขเปติ, ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.233; ที. นิ. 3.312; ม. นิ. 2.18) วจนโต กุสลกมฺมมฺปิ เขเปติเยวฯ ปุญฺญเตชปฏิปกฺขวเสน อปุญฺญเตชเมว วุตฺตํฯ อธมฺมเตชนฺติ นานาติตฺถิยานํ สมยวจนเตชํฯ อิมสฺส ญาณสฺส อุทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺเต ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ราคาทโย เอกูนวีสติ ปุถุ ทุสฺสีลฺยเตชา โหนฺติฯ ‘‘อภิสงฺขารา, ภวคามิกมฺมา’’ติ เอตฺถ อปุญฺญาภิสงฺขารา อกุสลกมฺมญฺจ อปุญฺญเตชา โหนฺติ, อาเนญฺชาภิสงฺขารานิ โลกิยกุสลกมฺมานิ ปุญฺญเตเชเนว เขปนียโต อปุญฺญเตชปกฺขิกาว โหนฺติฯ กามจฺฉนฺทาทโย ปญฺจทส นานตฺตา อคุณเตชา โหนฺติ, นิจฺจสญฺญาทโย อฏฺฐารส นานตฺตา ทุปฺปญฺญเตชา โหนฺติ, จตุมคฺควชฺฌา จตฺตาโร นานตฺตา อปุญฺญเตชา โหนฺติฯ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌนานตฺเตน อธมฺมเตโช สงฺคเหตพฺโพฯ

นิทฺเทเส สลฺเลขปฏิปกฺเขน อสลฺเลเขน สลฺเลขํ ทสฺเสตุกาเมน อสลฺเลขปุพฺพโก สลฺเลโข นิทฺทิฏฺโฐฯ เนกฺขมฺมาทโย สตฺตติํส เอกตฺตธมฺมาว ปจฺจนีกานํ สลฺลิขนโต ‘‘สลฺเลโข’’ติ วุตฺตาฯ ตสฺมิํ เนกฺขมฺมาทิเก สตฺตติํสปเภเท สลฺเลเข ญาณํ สลฺเลขฏฺเฐ ญาณนฺติฯ

สลฺเลขฏฺฐญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

38. วีริยารมฺภญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[89] วีริยารมฺภญาณนิทฺเทเส อนุปฺปนฺนานนฺติ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว, เอกสฺมิํ วา อารมฺมเณ อนิพฺพตฺตานํฯ อนมตคฺเค หิ สํสาเร อนุปฺปนฺนา อกุสลา นาม นตฺถิ, กุสลา ปน อตฺถิฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถายฯ อุปฺปนฺนานนฺติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว นิพฺพตฺตานํฯ ปหานายาติ ปชหนตฺถายฯ

อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนิพฺพตฺตปุพฺพานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถายฯ อุปฺปนฺนานนฺติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว นิพฺพตฺตานํฯ ฐิติยาติ ฐิตตฺถายฯ อสมฺโมสายาติ อวินาสตฺถายฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ภาวนายาติ วฑฺฒิยาฯ ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายฯ

อิทานิ อกุสเลสุ กามจฺฉนฺทํ, กุสเลสุ เนกฺขมฺมํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺโทติ สมาธิปฏิปกฺโข กามราโคฯ เนกฺขมฺมนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิ, ปฐมชฺฌานํ วา, สพฺเพ เอว วา กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมํฯ

อิทานิ สพฺพกิเลสานํ สพฺพกิเลสปฏิปกฺขสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส จ วเสน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ฐิติยาติอาทีสุ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ฐิติกฺขณภงฺคกฺขณวเสน ‘‘ฐิติยา’’ติอาทิโยชนา เวทิตพฺพาฯ วิภงฺคฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 406) วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อรหตฺตมคฺคสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ

วีริยารมฺภญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

39. อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[90] อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทเส ปญฺจกฺขนฺธาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ ปกาเสตีติ ปากฏํ กโรติ, โสตูนํ ญาณจกฺขุนา ทสฺสนํ สมฺปาเทตีติ อตฺโถฯ นานาธมฺมาติ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺพธมฺมา วุตฺตาฯ กสฺมา ปกาสนานิทฺเทเส โลกิยา เอว วุตฺตาติ เจ? อนิจฺจาทิวเสน ปกาสนาย อารทฺธตฺตาฯ โลกุตฺตรานญฺจ อสมฺมสนูปคตฺตา โลกุตฺตรา น วุตฺตาฯ นานาธมฺมนิทฺเทเสน ปน อตฺถสนฺทสฺสนนิทฺเทเสน จ เตสํ สงฺคหิตตฺตา ยถา เต ปกาเสตพฺพา, ตถา ปกาสนา ปกาสนาเยวฯ ปชหนฺโตติ โสตารํ ปชหาเปนฺโตติ อตฺโถฯ สนฺทสฺเสตีติ โสตูนํ สมฺมา ทสฺเสติฯ

เกจิ ปน ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมตฺถํ สนฺทสฺเสตี’’ติอาทินา นเยน ปฐนฺติฯ เตสํ อุชุกเมว โสตูนํ โทสปฺปหาเน คุณปฏิลาเภ จ กเต สิขาปฺปตฺตํ เทสนาญาณํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อยํ นโย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

อตฺถสนฺทสฺสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

40. ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[91] ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทเส สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตาติ สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตา ธมฺมา เอเกน สงฺคหิตา ปริจฺฉินฺนาฯ ตถฏฺเฐนาติ ภูตฏฺเฐน, อตฺตโน อตฺตโน สภาววเสน วิชฺชมานตฺเถนาติ อตฺโถฯ อนตฺตฏฺเฐนาติ การกเวทกสงฺขาเตน อตฺตนา รหิตฏฺเฐนฯ สจฺจฏฺเฐนาติ อวิสํวาทกฏฺเฐน, อตฺตโน สภาวญฺญถตฺตาภาเวนาติ อตฺโถฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ สภาวโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐนฯ อิธ โลกุตฺตรญาเณน อสมฺโมหโต อารมฺมณโต จ ปฏิเวโธ เวทิตพฺโพฯ อภิชานนฏฺเฐนาติ โลกิเกน ญาเณน อารมฺมณโต, โลกุตฺตเรน ญาเณน อสมฺโมหโต อารมฺมณโต จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวโต อภิชานิตพฺพฏฺเฐนฯ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46) หิ วุตฺตํฯ ปริชานนฏฺเฐนาติ วุตฺตนเยเนว โลกิยโลกุตฺตเรหิ ญาเณหิ สภาวโต อภิญฺญาตานํ ธมฺมานํ อนิจฺจาทิโต นิยฺยานาทิโต จ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานิตพฺพฏฺเฐนฯ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺย’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ธมฺมฏฺเฐนาติ สภาวธารณาทินา ธมฺมฏฺเฐนฯ ธาตุฏฺเฐนาติ นิชฺชีวตาทินา ธาตุฏฺเฐนฯ ญาตฏฺเฐนาติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ ญาเณหิ ญาตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺเฐนฯ ยถา ทฏฺฐุํ สกฺกุเณยฺยาทินา อตฺเถน ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ รูป’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ญาตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺโฐ ญาตฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ อารมฺมณโต ปจฺจกฺขกาตพฺพฏฺเฐนฯ ผุสนฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺขกตสฺส อารมฺมณโต ปุนปฺปุนํ ผุสิตพฺพฏฺเฐนฯ อภิสมยฏฺเฐนาติ โลกิเกน ญาเณน อภิสมาคนฺตพฺพฏฺเฐนฯ กิญฺจาปิ หิ ‘‘ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ, อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยาปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ญาณ’’นฺติ เอเกกเมว ญาณํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายญฺจ –

‘‘สมวาเย ขเณ กาเล, สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสตี’’ติ ฯ –

คาถาวณฺณนายํ อภิสมยสทฺทสฺส ปฏิเวธตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน ยถาวุตฺเตน อตฺเถน เตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ อฏฺฐกถายเมว หิ โส โลกิยญาณวเสน ธมฺมาภิสมโย วุตฺโตติฯ

กามจฺฉนฺโท นานตฺตนฺติ วิกฺเขปสพฺภาวโต นานารมฺมณตฺตา จ นานาสภาโวติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพกิเลสา เวทิตพฺพาฯ เนกฺขมฺมํ เอกตฺตนฺติ จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต จ เอกสภาวนฺติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพกุสลา เวทิตพฺพาฯ อิธ เปยฺยาเลน สํขิตฺตานํ พฺยาปาทาทีนํ อกุสลานํ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ วิตกฺกวิจาราทีนํ ปน เหฏฺฐิมานํ เหฏฺฐิมานํ อุปริมโต อุปริมโต โอฬาริกฏฺเฐน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา เอกสงฺคหิตนานตฺเตกตฺตานํ ปฏิเวโธ มคฺคกฺขเณ สจฺจปฏิเวเธน สิชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา สจฺจาภิสมยํ ทสฺเสสิฯ

ปริญฺญา ปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌตีติ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติฯ เอส นโย เสเสสุฯ สจฺจาภิสมยกาลสฺมิญฺหิ มคฺคญาณสฺส เอกกฺขเณ ปริญฺญา, ปหานํ, สจฺฉิกิริยา, ภาวนาติ จตฺตาริ กิจฺจานิ โหนฺติฯ ยถา นาวา อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, โอริมํ ตีรํ ปชหติ, โสตํ ฉินฺทติ, ภณฺฑํ วหติ, ปาริมํ ตีรํ อปฺเปติ, เอวเมว มคฺคญาณํ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมติ, ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปาปุณาติ ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตีติฯ ยถา โอริมํ ตีรํ ปชหติ, เอวํ มคฺคญาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติฯ ยถา โสตํ ฉินฺทติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติฯ ยถา ภณฺฑํ วหติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติฯ ยถา ปาริมํ ตีรํ อปฺเปติ, เอวํ ปาริมตีรภูตํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

ทสฺสนํ วิสุชฺฌตีติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสตมปฺปหาเนน ญาณทสฺสนํ วิสุทฺธิภาวํ ปาปุณาติฯ

ทสฺสนํ วิสุทฺธนฺติ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตสฺส ตสฺส มคฺคญาณสฺส กิจฺจสิทฺธิปฺปตฺติโต ญาณทสฺสนํ วิสุทฺธิภาวํ ปตฺตํ โหติฯ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหิตาย นานตฺเตกตฺตปฏิเวธปญฺญาย มคฺคผลญาเณหิ สิทฺธิโต อนฺเต มคฺคผลญาณานิ วุตฺตานิฯ

ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

41-42. ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[92-93] ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณนิทฺเทเสสุ รูปํ อนิจฺจโต วิทิตนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิจฺจนฺติ ญาตํฯ รูปํ ทุกฺขโต วิทิตนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาย ทุกฺขนฺติ ญาตํฯ รูปํ อนตฺตโต วิทิตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาย อนตฺตาติ ญาตํฯ ยํ ยํ วิทิตํ, ตํ ตํ ขมตีติ ยํ ยํ รูปํ อนิจฺจาทิโต วิทิตํ, ตํ ตํ รูปํ อนิจฺจาทิโต ขมติ รุจฺจติฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจโต วิทิตํ, ยํ ยํ วิทิตํ, ตํ ตํ ขมตี’’ติ วิสุํ วิสุญฺจ กตฺวา เกสุจิ โปตฺถเกสุ ลิขิตํฯ ‘‘เวทนา สญฺญา สงฺขารา อนิจฺจโต วิทิตา’’ติอาทินา ลิงฺควจนานิ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพานิฯ ผุสตีติ วิปสฺสนาญาณผุสเนน ผุสติ ผรติฯ ปริโยคหตีติ วิปสฺสนาญาเณน ปวิสติฯ ปริโยคาหตีติปิ ปาโฐฯ

ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

43. ปเทสวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[94] ปเทสวิหารญาณนิทฺเทเส เยนากาเรน มาติกาย อุทฺทิฏฺโฐ ปเทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ, ตํ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา อกุสลาว โหติ, ทิฏฺฐิํ ปน อุปนิสฺสาย กุสลาปิ อุปฺปชฺชนฺติ อกุสลาปิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา หิ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสาย ปกฺขทิวเสสุ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติ, อนฺธกุฏฺฐิอาทีนํ วตฺตํ ปฏฺฐเปนฺติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรนฺติ, โปกฺขรณิํ ขณาเปนฺติ, ปุปฺผารามํ ผลารามํ โรเปนฺติ, นทีวิทุคฺเคสุ เสตุํ อตฺถรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติฯ

อิติ เตสํ กุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปน นิสฺสาย สมฺมาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ วธพนฺธาทีนิ กโรนฺติ, ปาณํ วธิตฺวา เทวตานํ อุปหรนฺติฯ อิติ เนสํ อกุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํ โหติฯ สา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิ สหชาตาย เวทนาย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, สมนนฺตรนิรุทฺธา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปจฺจุปฺปนฺนมิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ครุํ กตฺวา อภินนฺทนฺตสฺส โลภสหคตเวทนาย อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, สพฺพากุสเลหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อารมฺมณมตฺตํ กโรนฺตสฺส สพฺพากุสลเวทนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส วิปสฺสนฺตสฺส กุสลาพฺยากตเวทนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานํ กุสลากุสลเวทนานํ ภวนฺตเร วิปากเวทนานญฺจ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺมา ยํ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา’’ติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม วิปสฺสนากฺขเณ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ จา’’ติ วทนฺติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ เอตฺถาปิ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ สมฺมาทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิฯ ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา กุสลาว โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ ปน อุปนิสฺสาย พุทฺธปูชา ทีปมาลาโรปนํ มหาธมฺมสฺสวนํ อปฺปติฏฺฐิเต ทิสาภาเค เจติยปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺติฯ อิติ เนสํ กุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ สมฺมาทิฏฺฐิเมว นิสฺสาย มิจฺฉาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อตฺตานํ อุกฺกํสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติฯ อิติ เนสํ อกุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติฯ

สา ปน สมฺมาทิฏฺฐิ สหชาตาย สมนนฺตรนิรุทฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุตฺตปจฺจเยเหว ปจฺจโย โหติ, โลกิกสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย นิกนฺติสมฺปยุตฺตาย จ เวทนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุตฺตนเยเนว อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจยวเสน ปจฺจโย โหติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิวูปสโม นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตสฺมา ยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา’’ติ เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺส ยสฺส หิ ‘‘วูปสมปจฺจยา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขธมฺมปจฺจยาว ตํ ตํ เวทยิตํ อธิปฺเปตํฯ มิจฺฉาญาณาทีสุ ปน มิจฺฉาญาณํ นาม ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาฯ อถ วา มิจฺฉาญาณํ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขณญาณํฯ สมฺมาญาณํ นาม วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิํ โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสกุสลาพฺยากตํ ญาณํฯ มิจฺฉาวิมุตฺติ นาม ปาปาธิมุตฺติตาฯ อถ วา อยาถาววิมุตฺติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺญีติฯ สมฺมาวิมุตฺติ นาม กลฺยาณาธิมุตฺติตา ผลวิมุตฺติ จฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ

ฉนฺทปจฺจยาปีติอาทีสุ ปน ฉนฺโท นาม โลโภ, ฉนฺทปจฺจยา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา เวทิตพฺพาฯ ฉนฺทวูปสมปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาวฯ วิตกฺกปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาฯ วิตกฺกวูปสมปจฺจยา ทุติยชฺฌานเวทนาฯ สญฺญาปจฺจยา ฐเปตฺวา ปฐมชฺฌานํ เสสา ฉ สมาปตฺติเวทนาฯ สญฺญาวูปสมปจฺจยา เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาฯ

ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหตีติอาทีสุ สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญา อวูปสนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญาอวูปสมปจฺจยา เวทนา โหตีติ อตฺโถฯ สา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา โหติฯ สเจ ฉนฺโท วูปสนฺโต วิตกฺกสญฺญา อวูปสนฺตาฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทสฺส วูปสโม วิตกฺกสญฺญานํ อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ สา ปฐมชฺฌานเวทนาวฯ สเจ ฉนฺทวิตกฺกา วูปสนฺตา สญฺญา อวูปสนฺตาฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกานํ วูปสโม สญฺญาย อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ สา ทุติยชฺฌานเวทนาวฯ สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญา วูปสนฺตาฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ วูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ สา เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาวฯ

เกจิ ปน ‘‘ฉนฺโท นาม อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค ธมฺมจฺฉนฺโท, อปฺปนาปฺปตฺตสฺส โส ฉนฺโท วูปสนฺโต โหติฯ ปฐมชฺฌาเน วิตกฺโก โหติ, ทุติยชฺฌานปฺปตฺตสฺส วิตกฺโก วูปสนฺโต โหติฯ สตฺตสุ สมาปตฺตีสุ สญฺญา โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส จ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส จ สญฺญา วูปสนฺตา โหตี’’ติ เอวํ วณฺณยนฺติฯ อิธ ปน นิโรธสมาปตฺติ น ยุชฺชติฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายฯ อตฺถิ อายวนฺติ อตฺถิ วีริยํฯ อายาวนฺติปิ ปาโฐฯ ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺส วีริยารมฺภสฺส วเสน ตสฺมิํ อรหตฺตผลสฺส การเณ อริยมคฺเค อนุปฺปตฺเต ฯ ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ อรหตฺตสฺส ฐานปจฺจยา เวทยิตํฯ เอเตน จตุมคฺคสหชาตา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนา คหิตาฯ เกจิ ปน ‘‘อายวนฺติ ปฏิปตฺติฯ ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺสา ภูมิยา ปตฺติยา’’ติ วณฺณยนฺติฯ

ปเทสวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

44-49. วิวฏฺฏญาณฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[95] วิวฏฺฏญาณฉกฺกนิทฺเทเส เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปญฺญาติ เนกฺขมฺมํ อธิกํ กตฺวา เนกฺขมฺมาธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺญาฯ กามจฺฉนฺทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ เนกฺขมฺมาธิปติกตปญฺญาสมฺปยุตฺตสญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา กามจฺฉนฺทโต วิวฏฺฏติ ปราวตฺตติ, ปรมฺมุขี โหตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุฯ

[96] กามจฺฉนฺโท นานตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท สนฺตวุตฺติตาย อภาวโต น เอกสภาโวฯ เนกฺขมฺมํ เอกตฺตนฺติ เนกฺขมฺมํ สนฺตวุตฺติภาวโต เอกสภาโวฯ เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโตติ กามจฺฉนฺเท อาทีนวทสฺสเนน เนกฺขมฺมํ ปวตฺตยโตฯ กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ ทิฏฺฐาทีนวโต กามจฺฉนฺทโต เนกฺขมฺมกฺขเณ จิตฺตํ วิวฏฺฏติฯ เอส นโย เสเสสุฯ

[97] กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโตติ เนกฺขมฺมปวตฺติกฺขเณ กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปชหนฺโตฯ